HİCİV VE MİZAH AÇISINDAN 19. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA İSTANBUL SOKAKLARINDA TEMİZLİK-DÜZEN SORUNLARI

Yıl 2021, Sayı: 52, 309 - 337, 23.08.2021

İhsan Erdinçli

https://doi.org/10.21563/sutad.986620

Öz

Avrupa’da ilk olarak İngiltere özelinde 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan Sanayi Devrimi, yaklaşık bir asır sonra küresel etkiler meydana getirecek bir boyut kazanmıştır. Pek çok yönü olan modern çağın ortaya çıkardığı etkilerden biri de nüfus artışı ve yoğunluğuna paralel olarak temizlik sorunları karşısında bireyin daha yaşanılır kent hayatına olan isteğini kuvvetlendirmesidir. Devletler, değişen çağın olumsuz yansımalarıyla yine koşulların sunduğu imkânlardan faydalanarak çözüm bulmaya çalışmışlardır.
Osmanlı Devleti de modernleşme hareketleri kapsamında başta payitaht İstanbul olmak üzere Avrupa örneğinde daha yaşanılır kentler inşa etme yönünde düzenlemeler yapmıştır. Bu kapsamda kurulan Şehremaneti, öncelikle gayrimüslim ve Frenk nüfusuyla öne çıkan Beyoğlu’nda beledî hizmetleri uygulamaya başlamıştır. Daha sonra genişletilen beledî birimlerle sokakların temizliği, düzeni, genişletilmesi gibi hizmetler yerine getirilmeye çalışılmıştır. Konuyla ilgili klasik ve modern dönemde şehrin temizliğinin çeşitli yönlerini ele alan çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışma, 19. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul örneğinde modern kentler inşasına yönelik başlatılan beledî hizmetlerin toplumdaki yansımalarını gazete, hatırat ve seyahatnameler ışığında eleştiri, hiciv ve mizah odaklı bir yaklaşımla belirlemeyi amaçlamaktadır. İnceleme dönemi, aynı zamanda İstanbul basınının oluşup çeşitlendiği, temizlik ve düzen sorunlarının tartışılmaya başlandığı bir zaman dilimini yansıtmaktadır. Bu doğrultuda toplumu oluşturan bireyin kendisini çepeçevre saran sorunlara karşı duyarsız kalmayarak şikâyet ve önerilerini basın aracılığıyla dile getirdiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, mizah, hiciv, temizlik, düzen, çöp, hastalık

THE SANITATION AND ORDER PROBLEMS IN ISTANBUL STREETS DURING THE SECOND HALF OF THE 19TH CENTURY IN TERMS OF HUMOUR AND IRONY

Öz

The Industrial Revolution, which began in Europe, in Britain in particular, during the second half of the 19th century grew in dimensions that would affect the world in a global scale in just hundered years. This new age, the modern age, shaped by the Industrial Revolution had profound effects in many aspects of the modern life. Facing the dramatic increases in city population and population density that cause hygiene issues, the modern man/woman began to desire a more livable city environment. The governments also sought remedies to the negative effects of the rapidly changing times by utilizing the new scientific advances and opportunities.
In its modernization efforts, the Ottoman government and administrative authorities of the 19th century followed the examples of the European cities in making rearrangements to create better living conditions in the cities, giving the biggest attention to Istanbul. In this respect, the Istanbul Municipality (Şehremaneti) began its municipal operations primarily in Beyoğlu, which was predominantly inhabited by non-Muslim and Frenk population. In time the number and scope of the municipal units increased and the municipality placed efforts in the sanitation and order of the streets, also expanding many of them. There are various studies on this subject that deal with the sanitation and hygiene issues of Istanbul during the classical and modern ages. Our study, nevertheless, aims to spot the repercussions of the city restructuring efforts of the Ottoman state in Istanbul, in particular the municipal services that began in the second half of the 19th century by surveying the contemporary newspapers, memoirs and travelogues. In analysing the sources the critical, ironic and humorous approach was put to the fore. The period we examined corresponded to the times when the Istanbul came into existence and increased in variety. The press allowed an outlet for people to discuss the issues of hygiene, sanitation, and order in the City. In this direction, it was observed that the inhabitants of Istanbul were not indifferent to the problems surrounding them, and made their complaints and recommendations heard via press.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, humour, irony, sanitation, order, trash, disease

Kaynakça

• Diyojen: Sayı 5; 13; 43; 53; 56; 58; 62; 66; 76; 164; 166; 175; 177; 178; 181.
• Hayal: Sayı 8; 19; 22; 25; 27; 61; 92; 121; 128; 134; 138; 194; 204; 208; 209; 211; 213; 216; 221; 224; 236.
• Akgündüz, A. (2005). Osmanlı Devleti’nde belediye teşkilâtı ve belediye kanunları. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akın, N. (2011). 19. Yüzyılın ikinci yarısında Galata ve Pera. İstanbul: Literatür Yay.
• Ayar, M. (2005). Osmanlı Devleti’nde kolera salgını: İstanbul örneği (1892-1895) (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Baronyan, H. (2014). İstanbul mahallelerinde bir gezinti. (Paris Hilda Teller Babek, Çev.). İstanbul: Can Yay.
• Basiretçi Ali Efendi (2011). İstanbul mektupları. (Nuri Sağlam, Haz.). İstanbul: Kitabevi.
• Beyoğlu, S. (2012). Osmanlı deniz hamamları. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, (S. 5, s. 53-73). Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/9914.
• Bir, B. & Kaçar M. (2008). Saat. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 35, s. 322-325). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çelik, Z. (2015). 19. Yüzyılda Osmanlı başkenti değişen İstanbul. (Selim Deringil, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• De Amicis, E. (1986). İstanbul. (Beynun Yavaş, Çev.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Demir, F. (2015). İbret gazetesi ışığında İstanbul’da sosyal ve gündelik hayat (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i umûr-ı belediyye. C. 4, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı.
• Gedikli, F. (2002). Osmanlı’da çevreyi kirletme suçu ve salb cezası. (H.C. Güzel- K. Çiçek-S. Koca, Ed.), Türkler, (C. 10, s. 611-615). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Georgeon, F. (1998). Şehrin aynası: Osmanlı mizah basını. (Elif Akçetin, Çev.). Toplumsal Tarih, 49, 24-28
• Köken, M. (2019). Tanzimat Dönemi’nden bir mizah gazetesi: Latife (inceleme, indeks, metin) (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Mazak, M. (2001). Osmanlı’da çevre ve sokak temizliği. İstanbul: İSTAÇ.
• Meriç, N. (2000). Osmanlı’da gündelik hayatın değişimi âdâb-ı muâşeret 1894-1927. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Murad Efendi. (2007). Türkiye manzaraları. (Alev Sunata Kırım, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Neave, D. L. (1978). Eski İstanbul’da hayat. (Osman Öndeş, Çev.). İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Oğuz, Ş. (1998). Tanzimat döneminde mizah ve Diyojen gazetesi (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Orha, Z. (2008). Osmanlı Devleti’nde modern belediyeciliğin doğuşu ve altıncı daire-i belediye örneği (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Oruç, D. (2017). La Turquie Gazetesi’nde İstanbul (1866) (fihrist-çeviri-değerlendirme) (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Oymak, A. (2013). Osmanlı Mizahında Teodor Kasap: Diyojen, Çıngıraklı Tatar ve Hayal Gazetesi Üzerine Bir İnceleme (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Özdemir, İ. (2002). Osmanlı toplumunda çevre anlayışı. (H.C. Güzel- K. Çiçek-S. Koca, Ed.), Türkler, (C. 10, s. 598-610). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Özdiş, H. (2005). 19. Yüzyıl Mizah Basınında İstanbul’da ‘Şehirli Olmak’. Kebikeç, 19, 11-33.
• Özgür, H. (1999). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e temizlik ve halk sağlığı hizmetleri. (Güler Eren, Ed.), Osmanlı, (C. 5, s. 116-128). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Pul, A. (2008). Osmanlı sosyal hayatı figüranlarından arayıcı esnafı. Tarih İncelemeleri Dergisi, (23/1, s. 211-238). Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/58669.
• Saraçoğlu, A. C. (2005). Eski İstanbul’dan hatıralar. (İsmail Dervişoğlu, Haz.). İstanbul: Kitabevi.
• Schrader, F. (2015). İstanbul. (Kerem Çalışkan, Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Yıldırım, N. (2020). Kolera salgınlarında şehir hijyeni: İstanbul’da kanalizasyonlar, su şebekesi ve tebhirhaneler. Arredamento Mimarlık, 342, 87-95.