MOĞOL İSTİLÂSI SÜRECİNDE KÜBREVÎ BİR DERVİŞ: NECMEDDÎN-İ DÂYE’NİN GÖZÜYLE ORTAÇAĞ ANADOLU’SUNA DAİR BAZI DEĞERLENDİRMELER

Yıl 2022, Sayı: 54, 45 - 62, 13.06.2022

Eyyüp Yılmaz

https://doi.org/10.21563/sutad.1129963

Öz

Orta Asya’dan gelen bir kasırga gibi önlerine çıkan devletleri ve son derece gelişmiş şehirleri harap eden Moğol istilâsı nedeniyle yaşanan göçlerin Anadolu sûfîliği üzerinde de oldukça etkili olduğuna dair genel değerlendirmelere rağmen bu sürecin nasıl gerçekleştiği henüz aydınlatılmış değildir. İstilâ hareketiyle birlikte Anadolu’ya hangi şeyh ve dervişlerin geldiği sorusu da kesin bir cevaba kavuşmamıştır. Ayrıca Anadolu’nun dinî-tasavvufî çehresini değiştiren zümrelerin bu coğrafyada nasıl bir iktidar, toplum ve tasavvuf yapısıyla karşılaştıkları da cevap bekleyen bir diğer soru olarak önümüzde durmaktadır. Mezkûr sorulara bazı cevaplar aranan bu çalışmada, Necmeddîn-i Dâye’nin hayatı ve Anadolu hikâyesi merkeze alınmıştır. Zira istilâ sürecini tecrübe eden Kübrevî derviş, Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad’a sunduğu Mirsâdü’l-İbâd adlı eserinde Moğollar zamanında neler yaşadığını, Anadolu’ya neden göç ettiğini, göç esnasında hangi güzergâhtan geçtiğini nakletmesi bakımından müstesna bir konuma sahiptir. Onun bu konumunu perçinleyen bir diğer husus ise Anadolu’nun dinî-tasavvufî hayatına dair bazı değerlendirmelerde bulunmasıdır. Yeni bir yaşamın idamesi için geldiği Selçuklu Anadolu’sundan bir süre sonra ayrılan Necmeddîn-i Dâye, Mermûzât-ı Esedî adlı eserini ise Erzincan hâkimi Alâeddin Dâvudşah’a sunmuştur. Bu eserinde geçen betimleyici ifadeler her ne kadar şahsî mülahazalar olsa da bir dervişin nazarından Ortaçağ Anadolu’sunda oluşan mezkûr yapıyı anlamamıza katkı sağlamaktadır. Dolayısıyla onun bu hususta bizlere aktarmış olduğu her bir satır ayrı bir önem taşımaktadır. Ancak buna rağmen Necmeddîn-i Dâye’nin Anadolu hikâyesine dair bazı hususlar karanlıkta kalmaktadır. Bu çalışmada çağdaş ve modern araştırmaların yanı sıra kültür tarihi kaynakları addedilen menâkıbnâmelerden hareketle hikâyenin cevap bekleyen bazı yönleri de aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Moğol İstilâsı, Necmeddîn-i Dâye, Anadolu, Şeyh ve Dervişler, Göç, Moğol İstilâsı, Necmeddîn-i Dâye, Anadolu, Şeyh ve Dervişler, Göç

A KUBREVI DERWISH DURING THE MONGOLIAN INVASION: SOME EVALUATIONS ON MEDIEVAL ANATOLIA FROM NECMEDDÎN-İ DÂYE'S EYES

Öz

Despite the general evaluations that the migrations caused by the Mongolian destruction of the towns, cities and states had become very influential on the Anatolian sufism, the thorough investigation of this process has not been adequately elucidated upon. In the same regard, the question of which sheikhs and derwishes found their way to Anatolia from Central Asia as a result of the Mongolian invasions has not been decidedly answered. Another issue waiting for a comprehensive analysis is what kind of the power, society and tasawwuf structure that these sheikhs and derwishes encountered and how these groups transformed the religious and sufi aspects of the society. This study seeks the answers to the questions and issues above by taking Kübrevi derwish Necmeddîn-i Daye’s life and Anatolian adventure into consideration. In his work titled Mirsâdü’l-İbâd dedicated to the Seljukid ruler Alaeddin Keykubad, Daye narrated what he experienced during the Mongols period, why he migrated to Anatolia, and which route he passed during the migration. In this respect, his accounts are distinctive. Another aspect that underlines his peculiarity as a source is that his accounts reveal some significant elaborations on the Anatolian sufi life. In another work titled Mermûzât-ı Esedî, and dedicated to the sovereign of Erzincan Alaeedin Davudşah, Daye told the story of why he left Anatolia where he came to start a new life. Although his descriptions of the events and the situations in this work were subjective in some aspects, they contribute to our understanding of the aforementioned structures in Medieval Anatolia from the perspective of a derwish. In this sense, every line in the scope of this subject he revealed carries significance distinctively. In this study, in addition to contemporary and modern research, some aspects of the story that are waiting for an answer were tried to be clarified, based on menakbnames considered as the sources of cultural history.

Anahtar Kelimeler

Mongolian Invasions, Necmeddîn-i Dâye, Anatolia, Sheikhs and Derwishes, Migration, Mongolian Invasions, Necmeddîn-i Dâye, Anatolia, Sheikhs and Derwishes, Migration

Kaynakça

• Abdurrahman Câmî. (2011). Evliya menkıbeleri (Nefahâtü’l-üns). (Lâmiî Çelebi, Terc. ve Şerh.). (S. Uludağ ve M. Kara, Haz.). İstanbul: Pinhan Yay.
• Ahmed Eflâkî. (2012). Ariflerin menkıbeleri. (T. Yazıcı, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Ahmed Nesevî. (1934). Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübertî (Celâlüttin Harezemşah). (N. Â. Yazıksız, Terc.). İstanbul: Maârif Vekâleti.
• Akkuş, M. (2011). İlhanlıların Anadolu’daki dini siyaseti (Yayınlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• ---. (2013). Moğol istilâsının Selçuklu bilim ve düşünce hayatına etkileri. II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu Selçuklularda Bilim ve Düşünce. (C. 3 Tabii Bilimler, s. 455-478). Konya: Selçuklu Belediyesi Yay.
• ---. (2020). Moğollarda din ve siyaset İlhanlı hanlarının dini kişiliği ve uygulamaları. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî. (2013). Tarih-i cihan güşa. (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Ashtor, E. (1976). A social and economic history of the Near East in the Middle Ages, Collins, London.
• Ateş, S. (1974). İşârî tefsir okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• ---. (1993). Cüneyd-i Bağdâdî. İslâm ansiklopedisi (C. 8, s. 119-121). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ayas, M. R. (2012). Türkiye’de ilk tarikat zümreleşmeleri din sosyolojisi açısından bir araştırma. İstanbul: İz Yay.
• Azamat, N. (1995). Evhadüddîn-i Kirmânî. İslâm ansiklopedisi (C. 11, s. 518-520). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Baltacı, H. (2010). Bir tasavvuf klasiği olarak Mirsâdü’l-ibâd. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 11 (26), 164-177.Erişim adresi: https://hdl.handle.net/20.500.12432/1998
• ---. (2011a). Necmeddîn Dâye Râzî -Hayatı, eserleri, görüşleri-. İstanbul: İnsan Yay.
• ---. (2011b). Necmeddîn Dâye’nin Bahru’l-hakāik adlı tefsirinde ibâdetlere dâir bazı işârî yorumlar. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 (20), 193-210. Erişim adresi: https://app.trdizin.gov.tr/makale/TVRJeU9EWXlNZz09/necmeddin-daye-nin-bahru-l-hakaik-adli-tefsirinde-ibadetlere-dair-bazi-isari-yorumlar
• Barkan, Ö. L. (2013). İstilâ devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zâviyeler. Kolonizatör Türk Dervişleri ve Süleymaniye Camii ve İmareti Muhasebesi (1585-1586). (C. Çakır, Haz.). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.
• Bayram, M. (2003). Türkiye Selçukluları üzerine araştırmalar. Konya: Kömen Yay.
• ---. (2005). Şeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmânî ve menâkıb-nâmesi. Konya: Kardelen Yay.
• Dayı, Ö. (2021). İlhanlılar zamanında tasavvuf (İran Moğolları’nda hângâhlar ve sûfîler). Ankara: Altınordu Yay.
• Ebu’l-Fazl Muhammed B. Hüseyin-i Beyhakî. (2019). Târîh-i Beyhakî. (N. Lügal, Çev.). (H. Kırlangıç, Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Ferîdûn Bin Ahmed-i Sipehsâlâr. (2011). Mevlânâ ve etrafındakiler (Sipehsâlâr risalesi). (T. Yazıcı, Çev.) İstanbul: Pinhan Yay.
• Gökbulut, S. (2010). Necmeddîn-i Kübrâ -Hayatı, eserleri, görüşleri-. İstanbul: İnsan Yay.
• Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus). (1987). Abû’l-Farac Tarihi. C. 2. (E. A. W. Budge, Süryanice’den İngilizce’ye Çev.). (Ö. R. Doğrul, Türkçe’ye Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî. (2018). Târih-i güzide. (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Haykıran, R. K. (2016). Moğollar zamanında Yakın Doğu (İlhanlı hâkimiyeti altında İran, Azerbaycan ve Türkiye’de dini, ilmi, fikri, edebi ve mimari hayat). İstanbul: Ötüken Neş.
• İbn Bibi. (2014). El-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye Selçuknâme. (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• İbnü’l-Esîr. (1987). İslâm Tarihi el-Kamil fi’t-tarih tercümesi, C. 12. (A. Ağırakça & A. Özaydın, Çev.). İstanbul: Damar Yay.
• Kara, S. (2006). Selçuklular’ın dini serüveni Türkiye'nin dini yapısının tarihsel arka plânı. İstanbul: Şema Yay.
• ---. (2018). Anadolu Selçuklularında din ve medeniyet. Ankara: Deneme Yay.
• Karamustafa, A. T. (2014). Yesevîlik, Melametîlik, Kalenderîlik, Vefâ’îlik ve Anadolu tasavvufunun kökenleri sorunu. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler içinde (s. 61-89). (A. Y. Ocak, Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Köprülü, M. F. (2013). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. (O. Köprülü, Haz.). Ankara: Akçağ Yay.
• Köymen, M. A. (2020). Büyük Alâeddîn Keykubad ve zamanı. (S. Koca ve S. Tarifci, Haz.). İstanbul: Kronik Yay.
• Kur’an-ı Kerîm. Tevbe, 9:41; İbrâhîm, 14:7; İsrâ, 17:16. Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Lapıdus, I. M. (1984). Muslim Cities in the Later Middle Ages. New York: Cambridge University Press.
• Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli “Vilâyet-Nâme”. (2016). (A. Gölpınarlı, Haz.). İstanbul: İnkılâp Yay.
• May, T. (2021). Moğol imparatorluğu. (Ü. E. Uysal, Çev.). İstanbul: Kronik Yay.
• Mostafavi, M. (2016). Evhadeddin-i Kirmani 13. yüzyılın büyük mutasavvıfı ve Anadolu tasavvufundaki yeri. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Najm Al-Dīn Rāzī. (1982). The path of God's bondsmen from origin to return (Mirsād al-'ibād men al-mabda' ilā'l-ma'ād). (H. Algar, Haz.). New York: Caravan Books.
• Necmeddîn Dâye. (2017). Hüküm sahiplerinin izleyecekleri yol Mirsâdü’l-ibâd Mine’l-Mebdei İle’l-Meâd’dan Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubad’a ve Osmanlı Sultanı II. Murad’a sunulan siyasetnâme. (Şefaettin Severcan, Haz.). İstanbul: Büyüyen Ay Yay.
• Necmeddîn-i Dâye (2019). Sûfî diliyle siyaset İrşâdü’l-mürîd ile’l-murâd fî tercemeti Mirsâdü’l-‘İbâd. (Kâsım b. Mahmûd Karahisârî, Osmanlı Türkçesine Çev.). (Ö. Kavak, İnceleme ve Yayına Haz.). İstanbul: Klasik Yay.
• Necmeddîn-i Dâye. (2013). Tasavvuf yolu Mirsâdü’l-ibâd. (H. Baltacı, Çev.). İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Necmeddîn-i Dâye. (2021). Mirsâdü’l-ibâd mine’l-mebde’ ile’l-meâd (Başlangıçtan nihayete Allah’ın kullarının yolu. (H. Baltacı, Haz.). İstanbul: Dergâh Yay.
• Necmuddîn-i Dâye. (2013). Sûfîlerin seyri Mirsâdu’l-ibâd. (Hakkı Uygur, Terc.). İstanbul: İlk Harf Yay.
• Necmuddîn-i Râzî. (1352). Mermûzât-ı Esedî der Mezmûrât-ı Dâvûdî. (M. Ş. Kedkenî, Neş.). Tahran.
• Ninhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî. (2016). Tabakât-ı Nâsırî Moğol istilasına dair kayıtlar. (M. Uyar, Çeviri ve Notlar.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ocak, A. Y. (2010). Kültür tarihi kaynağı olarak menâkıbnâmeler (metodolojik bir yaklaşım). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ---. (2011a). Mevlânâ önce kendi zaman ve zeminin insanıdır yahut Mevlânâ’yı doğru anlamak üzerine. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Selçuklu Dönemi Makaleler-İncelemeler. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ---. (2011b). Türkiye Selçukluları devrinde şehirli tasavvufi düşünce yahut Mevlânâ’yı yetiştiren ortam. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Selçuklu Dönemi Makaleler-İncelemeler. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ---. (2016). Sarı Saltık popüler İslamın Balkanlar’daki destani öncüsü 13. yüzyıl. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Okuyan, M. (1994). Necmuddin Daye ve tasavvufi tefsiri. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• ---. (2006). Necmeddîn-i Dâye. İslâm ansiklopedisi. (C. 32, s. 496-497). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Örs, D. (2002). Necmuddin-i Râzî: Hayatı ve eserleri. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, 2 (6), 19-34. Erişim adresi: http://isamveri.org/pdfdrg/D02424/2002_II_6/2002_II_6_ORSD.pdf
• Özgüdenli, O. G. (2020). Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar (kaynaklar ve araştırmalar). İstanbul: Ötüken Neş.
• Riyâhî, M. E. (1995). Osmanlı topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı. (M. Kanar, Çev.). İstanbul: İnsan Yay.
• Sevim, A. (2014). Anadolu’nun fethi Selçuklular dönemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Sümer, F. (2016). Oğuzlar (Türkmenler) tarihleri-boy teşkilatı-destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
• Şahin, H. (2004). Menâkıbnâme. İslâm ansiklopedisi. (C. 29, s. 112-114). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• ---. (2017). Tarih kaynağı olarak evliya menâkıbnâmeleri. Dervişler ve Sufi Çevreler (Klasik çağ Osmanlı Toplumunda Tasavvufi Şahsiyetler). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ---. (2018). Alevi-Bektaşi tarihinin yazılı kaynakları: Velâyetnâmeler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 16 (31-32), 87-102. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/talid/issue/53194/705824
• ---. (2020). Dervişler, fakihler, gaziler erken Osmanlı döneminde dinî zümreler (1300-1400). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Şeker, M. (2011). Anadolu’nun Türkleşmesi ve kültürel hayat. İstanbul: Ötüken Neşriyat. İstanbul.
• Taşğın, A. (2012). Hacı Bektaş Veli menakıbnamesinin yeniden okunması: İmkânlar ve sorunlar. I. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu (16-19 Kasım 2011 Nevşehir) içinde (s. 103-121). C. 1. (Â. Öğer, Ed.). Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi Yay.
• ---. (2020). Dede Garkın’dan Elvan Çelebi’ye Rum diyarında Horasan Göçerleri’nin tertip ve sağlanması. (Z. Işık-T. Gülen, Ed.). Çorum: Uluslararası Horosan’dan Anadolu’ya İrfan Geleneği: Elvan Çelebi Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (s. 7-16).
• Taşğın, A. ve Ö. Atay. (2019). Horasan’dan Konya’ya Türkistan-Horasan marifetinin göçü: Fütüvvetin son meydanı olarak Konya. Geçmişten Günümüze Göçler Konya Kitabı XVII. İçinde (s. 153-184). (A. Aköz vd, Ed.). Konya: Konya Ticaret Odası.
• Togan, Z. V. (2019). Umumi Türk tarihine giriş en eski devirlerden 16. yüzyıla kadar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Turan, O. (2013). Selçuklular tarihi ve Türk-İslam medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ---. (2014). Selçuklular zamanında Türkiye (Siyasî tarih Alp Arslan’dan Osman Gâzi’ye 1071-1318). Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Uyar, M. (2020). Moğollar ve Türkler tarihsel bağlar. İstanbul: Ötüken Neş.
• Uyumaz, E. (2003). Sultan I. Alâeddin Keykubad devri Türkiye Selçuklu Devleti siyasî tarihi (1220-1237). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ürkmez, R. K. (2018). Menâkıbnâmelere göre XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda tasavvufî zümreler. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya.
• ---. (2020). Selçuklular zamanında Anadolu’da tasavvufî zümreler (XIII. yüzyıl). Konya: Çizgi Kitabevi.
• Yaylımov, G. (2012). Necmeddîn Kübrâ ve Anadolu’da Kübrevîlik. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Yılmaz, E. (2015). Tasavvuf’un Anadolu’ya yayılmasında Moğol İstilâsı’nın etkisi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• ---. (2021). Moğol istilâsına dair iki farklı aktarım biçimi: Tarihî kaynaklar ve menakıpnameler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 98, 41-64. Erişim adresi: https://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/2908
• Yılmaz, H. K. (2010). Sühreverdî, Şehâbeddin. İslâm ansiklopedisi. (C. 38, s. 40-42). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.