General View on the Major E. W. C. Noel’s Personnels File and His Activities

Yıl 2023, Sayı: 59 Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı, 139 - 170, 29.10.2023

Cengiz Kartın

https://doi.org/10.21563/sutad.1378510

Öz

Based on the official Turkish-British relations of 1583, the relations, which were thought to have continued at an equal level until the last quarter of the 19th century, started to follow a completely different course with the coming to power of W.E. Gladstone. In this latest course the British state mind which aimed to destroy the Ottoman Empire, sent orientalist researchers to Ottoman lands to examine many areas, especially the Ottoman social structure. It is found out that these orientalists, whose identities include doctors, soldiers, teachers, and nurses, came to the Ottoman lands having finished serious training. Edward William Charles Noel, the subject of the article, was sent to the Middle East as a representative of the aforementioned orientalists. The personnel file of Noel, who conducted various studies and missions in the Caucasus, Iran, Iraq, and Eastern Anatolia, is in the British Library and has not been brought to light by Turkish academicians until today. The file, which deals with his education and achievements, includes very essential data. The subject of the article involves Noel's mission around Sulaymaniyah, his research on the Kurds, and what happened after the attempt to suppress the Sivas Congress. In addition, the criticisms and reactions of the British statesmen towards the activities of Noel during the process were also discussed in terms of reflecting the British state mind.

Anahtar Kelimeler

E. W. C. Noel, Major Noel’s Personnell File, Sivas Congress, Kurds, Turkish National Struggle, British State Mind.

Binbaşı E. W. C. Noel’in Personel Dosyası ve Faaliyetlerine Genel Bir Bakış

Öz

1583 tarihli resmi Türk-İngiliz münasebtleri esas alındığında 19. yüzyılın son çeyreğine kadar gayet eşit düzeyde devam ettiği anlaşılan münasebetler W.E. Gladstone’ın iktidara gelmesi ile birlikte tamamen farklı bir seyir takip etmeye başlamıştır. Söz konusu seyrin temeline Osmanlı İmparatorluğunu yıkmayı hedef olarak koyan İngiliz devlet aklı, Osmnalı toplum yapısı başta olmak üzere pek çok alanı incelemek üzere oryantalist araştırmacıyı bu topraklara göndermiştir. Kimliklerinde doktor, asker, öğretmen, hemşire yazan söz konusu oryantalistlerin ciddi bir eğitimden geçmek suretiyle Osmanlı topraklarına geldikleri anlaşılmaktadır. Makaleye konu olan Edward William Charles Noel de söz konusu oryantalistlerin bir temsilcisi olarak Ortadoğu coğrafyasına gönderilmiştir. Kafkaslar, İran, Irak ve Doğu Anadolu’da çeşitli incelemelerde ve görevlerde bulunan Noel’in personel dosyası Brisith Library’de bulunmaktadır ve bugüne kadar Türk akademisyenler tarafından gün yüzüne çıkarılmamıştır. Kendisinin almış olduğu eğitim ve başarılarının ele alındığı söz konusu dosya hayli önemli verilere sahiptir. Noel’in Süleymaniye çevresinde görevlendirilmesi, Kürtlere dönük araştırmalar içerisinde bulunması ve Sivas Kongresi’ni basma girişimi sonrasında yaşananlar makalenin konusunu teşkil etmektedir. Ayrıca söz konusu süreç içerisinde İngiliz devlet adamlarının Noel’in faaliyetlerine dönük eleştirileri ve tepkileri de İngiliz devlet aklını yansıtması açısından ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

E. W. C. Noel, Binbaşı Noel’in Personel Dosyası, Sivas Kongresi, Kürtler, Milli Mücadele, İngiliz Devlet Aklı.

Kaynakça

• ATASE (Genelkurmay Arşivi). İstiklal Harbi (101-37-1).
• ATASE. İstiklal Harbi (101-38-1, 2, 3).
• ATASE. İstiklal Harbi (103-107).
• ATASE. İstiklal Harbi (104-9-1, 2).
• ATASE. İstiklal Harbi (105-61-1, 2).
• ATASE. İstiklal Harbi (199-226-1,2).
• ATASE. İstiklal Harbi (30-14-1).
• ATASE. İstiklal Harbi (30-48-1, 2).
• ATASE. İstiklal Harbi (321-175-1).
• ATASE. İstiklal Harbi (342-14-1).
• ATASE. İstiklal Harbi (346-5-1,2,5,6,7).
• ATASE. İstiklal Harbi (85-27-1, 2, 3).
• ATASE. İstiklal Harbi (85-4).
• BOA (Osmanlı Arşivi). Dahiliye Kalem-i Mahsus Müdüriyeti (104-295).
• BOA. Dahiliye Kalem-i Mahsus Müdüriyeti (54-32).
• BOA. Dahiliye Şifre (103-138).
• BOA. Dahiliye Şifre (627-19).
• İngiliz Arşiv Belgeleri
• British Library (İngiliz Milli Kütüphane). IOR (Hindistan Bakanlığı Arşivi)R/1/4/1284, From lieutenant colonel S. G. Knox to the Hon’ble mr. A. H. Grant, Tarih: 29 Ocak 1915, s. 16.
• British Library, IOR R/1/4/1284, Notes in the foreign and political department, Tarih: 14 Aralık 1915, s. 19.
• British Library, IOR R/1/4/1284, Statement showing the marko obtained by the military offices under training political department in the examination of junuor officers held on the 8th april 1913 and the following days, Tarih: 8 Nisan 1913, s. 13.
• British Library, IOR R/1/4/1284, Statement showing the marko obtained by the military offices under training political department in the… offices held on the 20th october 1913 and following days, Tarih: 20 Ekim 1913, s. 14.
• British Library, IOR R/1/4/1284, Statement showing the marko obtained by the military offices under training political department in the… offices held on the 14th april 1914 and following days, Tarih: 14 Nisan 1914, s. 15.
• British Library, IOR R/1/4/1284, No: 1159, Tarih: 29 Mart 1910, s. 10.
• British Library, IOR R/1/4/1284, Tarih: 10 Ağustos 1909, s. 8.
• TNA, AIR (Air Ministry: Hava Bakanlığı Arşivi) 20/512, From major Noel, Diarbekr to political Baghdad, Tarih: 9 Haziran 1919, s. 305.
• TNA, AIR 20/512, From political Baghdad to Egypforce, Tarih: 11 Mart 1919, s. 126-127.
• TNA, AIR 20/512, From political baghdad to political Mosul, repeated Noel Rowanduz and Noel Suleimaniyah, Tarih: 17 Ocak 1919, s. 44.
• TNA, AIR 20/512, From political Baghdad to secretary of state for India, London, Tarih: 17 Kasım 1918, s. 13.
• TNA, AIR 20/512, From political Baghdad to secretary of State for India, London, Tarih: 16 Kasım 1918, s. 12.
• TNA, AIR 20/512, Gazeteer notes No. 9, Tarih: 18 Ocak 1919, s. 149-150.
• TNA, AIR 20/513, From major Noel, Malatia to political Baghdad, Cairo and Constantinople, Tarih: 26 Eylül 1919, s. 103-104.
• TNA, AIR 20/714, From Major Noel, Nisibin to political, Baghdad, Tarih: 24 Nisan 1919, s. 4.
• TNA, AIR 20/714, From political Baghdad to Egypforce, Tarih: 11 Mart 1919, s. 1-2.
• TNA, AIR 20/714, To Egypt force Cairo, S. of S. London, foreign Simla, prodrome Teheran, high commissioner, Constantinople, Tarih: 24 Nisan 1919. s. 5.
• TNA, AIR 23/340, From political Sulaimani to high commissioner, Baghdad, Tarih: 19 Temmuz 1922, s. 81.
• TNA, AIR 23/341, From Noel to chief staff officer, Tarih: 5 Nisan 1923, s. 70.
• TNA, AIR 23/341, From Noel, Arbil to high commissioner, Baghdad, Tarih: 24 Kasım 1922, s. 66.
• TNA, AIR 23/341, From Noel, Arbil to high commissioner, Baghdad, Tarih: 25 Kasım 1922, s. 71.
• TNA, AIR 23/343, Copy of memorandum dated 28th january, 1923, from Major Noel, C.I.E., D.S.O., Arbil, to the secretary to H.E., the high commissioner for Irak, Baghdad, Tarih: 28 Ocak 1923, s. 75.
• TNA, AIR 23/343, To A.H.Q., Tarih: 18 Ocak 1923, s. 41.
• TNA, AIR 23/344, From Noel to high commissioner, Tarih: 17 Şubat 1923, s. 51.
• TNA (The National Archives: İngiliz Ulusal Arşivi), FO (Dışişleri Bakanlığı Arşivi) 141/806, Diary of Major E. Noel on special duty, Tarih: 1 Temmuz 1919, No: 8166/56, s. 1-3.
• TNA, FO 141/806, Precis of affairs in southern Kurdistan during the greater war, Baghdad 1919, s. 9.
• TNA, FO 371/3385, From civil commissioner, Baghdad to foreign and Tehran, Tarih: 16 Kasım 1918, No: 191848, s. 216.
• TNA, FO 371/3385, From political, Baghdad to Delhi and Tehran, Tarih: 18 Kasım 1918, s. 240.
• TNA, FO 371/3385, From political, Baghdad to Delhi and Tehran, Tarih: 27 Kasım 1918, s. 434.
• TNA, FO 371/3385, From political, Baghdad to Tehran and India, Tarih: 4 Aralık 1918, s. 527.
• TNA, FO 371/4148, Monthly return of gazetted officers serving under the civil commissioner, m.e.f., showing appointmens and stations on the 1st december 1918 and probable moves during the month, Tarih: 13 Aralık 1918, s. 113.
• TNA, FO 371/4149, Note by political officer, Suleymaniyah, in regard to the political status of Kurdistan, Tarih: 6 Nisan 1919, s. 171.
• TNA, FO 371/4191, From civil commissioner, Baghdad to Cairo, Constantinople and Tehran, Tarih: 9 Haziran 1919, No: 91373.
• TNA, FO 371/4191, From political, Baghdad to Cairo, Constantinople and India, Tarih: 17 Haziran 1919, No: 91373.
• TNA, FO 371/4191, Situation in Kurdistan, Tarih: 7 Mayıs 1919, No: 70061.
• TNA, FO 371/4192, Diary of Major E. Noel on special duty, Tarih: 25 Temmuz 1919, No:107502, s. 1-14.
• TNA, FO 371/4192, From admiral sir J. De Robeck, Constantinople to Egypt force and Baghdad, Tarih: 16 Eylül 1919, No: 129887.
• TNA, FO 371/4192, From admiral sir J. De Robeck, Constantinople, Tarih: 19 Eylül 1919, No: 131425.
• TNA, FO 371/4192, From admiral sir J. De Robeck, Constantinople, Tarih: 21 Eylül 1919, No: 132017.
• TNA, FO 371/4192, From civil commissioner, Baghdad to India, Tarih: 25 Eylül 1919, No: 134740.
• TNA, FO 371/4192, From civil Commissioner, Baghdad to India, Tarih: 1 Ekim 1919, No: 136879.
• TNA, FO 371/4192, From political, Baghdad to Cairo and Constantinople, Tarih: 9 Ağustos 1919, No: 115905.
• TNA, FO 371/4192, From political, Baghdad to India, Tarih: 12 Temmuz 1919, No: 106878, s. 1.
• TNA, FO 371/4192, “From political, Baghdad to India”, Tarih: 12 Temmuz 1919, No: 106878.
• TNA, FO 371/4192, H. M. G.’s policy in Kurdistan, Tarih: 21 Temmuz 1919, No: 112773.
• TNA, FO 371/4193, From admiral De Robeck, Constantinople, Tarih: 27 Ekim 1919, No: 146566.
• TNA, FO 371/4193, From Civil Commissioner, Baghdad To India, Tarih: 26 Eylül 1919, No: 141322.
• TNA, FO 371/4193, From civil commissioner, Baghdad, Tarih: 7 Ekim 1919, No: 142096.
• TNA, FO 371/4193, From foreign office, Tarih: 13 Ekim 1919, No: 138987.
• TNA, FO 371/4193, From secretary of state to civil commissioner, Baghdad, Tarih: 22 Kasım 1919, No: 157955.
• TNA, FO 371/4193, From secretary of state to civil commissioner, Baghdad, 22 Kasım 1919, Belge No:157955, s. 1.
• TNA, FO 371/4193, Memorandum by Major Noel, Tarih: 18 Aralık 1919, No: 163038.
• TNA, FO 371/4193, To admiral De Robeck, Constantinople, Tarih: 17 Kasım 1919, No: 1784.
• TNA, FO 371/5068, Diary of Major E.W.Noel, C.I.E., D.S.O., on Special Duty on Kurdistan From June 14th, To September 21 st, 1919, Superintendent Goverment Press, Basra 1919, s. 75-141.
• TNA, FO 371/5068, From secretary of state to Baghdad, Tarih: 14 Mayıs 1920, s. 246.
• TNA, FO 608/95, Circular memo. No: 43/dated december 8th 1918, from Major E. W. C. Noel, C. I. E. P. O. Suleimaniyah to A. P. O.’s Kifri, Kirkuk and Altun Keupri, Tarih: 8 Aralık 1918, s. 409-410.
• TNA, FO 608/95, From Baghdad to Cairo, Tehran, Simla,Constantinople and Aleppo, Tarih: 4 Haziran 1919, No: 12729, s. 182.
• TNA, FO 608/95, From Lord Curzon to Mr. Balfour, Tarih: 4 Mayıs 1919, s. 524.
• TNA, FO 608/95, From political Baghdad to Cairo, Constantinople and India, Tarih: 17 Haziran 1919, No: 13325, s. 594.
• TNA, FO 608/95, From political Baghdad to Constantinople and Simla, Tarih: 1 Eylül 1919, No: 18761, s. 327.
• TNA, FO 608/96, Note by political officer, Suleimaniyah, ın regard to the political status of Kurdistan, Tarih: Şubat 1919, s. 385.
• TNA, WO (War Office: Savaş/Savunma Bakanlığı) 32/5226, From British high commission, Constantinople, Tarih: 21 Temmuz 1919, No: 83267.
• Ahmad, K. M. (1994). Kurdistan during the First World War. Londra: Sadi Boks Yay.
• Bell, G. (1920). Review of the civil administration of Mesopotamia. Londra: İngiliz Hükümet Yay.
• Bell, G. (2004). Mezopotamya’da 1915-1920 sivil yönetimi. (İlmen, V. çev.). İstanbul: Yaba Yay.
• Bozan, O. (2016). Milli Mücadele dönemine Diyarbakır (1918-1923). Konya: Çizgi Kitabevi.
• Celil, C. L, M. Tagalina, O. Gasaratyan M.ve Mihoyan, Ş. X. (1998). Yeni ve yakınçağda Kürt siyaset tarihi (3. bs). İstanbul: Peri Yay.
• Cohen, S. A. (1976). British Policy In Mesopotamia 1903-1914. Londra: Ithaca Yay.
• David, M. (2004). A modern history of the Kurds (3. bs.). New York: I.B. Tauris Yay.
• Driver, G. R. (1919). A report on Kurdistan and Kurds. Londra: Royal Anthrolopological Institute Yay.
• Edmonds, C. J. (2003). Kürtler, Türkler ve Araplar: Kuzeydoğu Irak’ta siyaset, seyahat ve inceleme (1919-1925) (Serdar, Ş. ve Şengül, R. çev.). İstanbul: Avesta Yay.
• Goodman, S. (1985). Gertrude Bell. Amerika: Berg Publishers Ltd. Yay.
• Gunter, M. M. (2004). Historical dictionary of the Kurds. Oxford: The Scarecrow Yay.
• Güztoklusu, M. (2008). Kurtuluş Savaşımızın kapanmayan cephesi: Musul Özdemir harekatı. İstanbul: Pozitif Yay.
• Hay, W. R. (1921). Two years in Kurdistan. Londra: Sidgwick and Jackson Ltd. Yay.
• Hay, W. R. (2005). Kürdistan’da iki yıl. İstanbul: Avesta Yay.
• Heper, M. (2010). Devlet ve Kürtler (3. bs.). İstanbul. Doğan Kitap Yay.
• Hilmi, R. (1998). Kurdistan at the dawn of the century. Londra: A New Hope Yay.
• Hilmi, R. (2010). Anılar, tanığının dilinden Şeyh Mahmud Berzenci hareketi. İstanbul: Peri Yay.
• İngiliz Dışişleri Bakanlığı. (1916). The foreign office list and diplomatic and consular year book. Londra: Harrison and Sons Yay.
• Jwaideh, W. (2012). Kürt milliyetçiliğinin tarihi kökenleri ve gelişimi (7. bs.) (Çekem, İ. ve Duman, A. çev.). İstanbul: İletişim Yay.
• Karaca, T. N. (2011). Büyük oyun (2. bs.), İstanbul: Timaş Yay.
• Kaymaz, İ. Ş. (2003). Musul sorunu: petrol ve Kürt sorunlarıyla bağlantılı tarihsel-siyasal bir inceleme. İstanbul: Otopsi Yay.
• Kehale, A. (1997). Milli Mücadele’de iç isyanlar ve Cemil Cahit’in (Toydemir) anıları. İstanbul: Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği Yay.
• Kurubaş, E. (2004). Kürt sorununun uluslararası boyutu ve Türkiye (C. 1). Ankara: Nobel Yay.
• Lazarev, M. S. (1989). Emperyalizm ve Kürt sorunu (1917-1923). (Demir, M. çev.). Ankara: Özge Yay.
• Lazarev, M. S. (2010). Kürdistan tarihi. İstanbul: Avesta Yay.
• Lewis, B. (1998). Ortadoğu’nun çoklu kimliği. (M. Harmancı, çev.). İstanbul: Sabah Yay.
• Longrigg, S. H. (1953). Iraq 1900 to 1950: a political, social and economic history (3. bs.). İngiltere: Oxford Üniversitesi Yay.
• Mcdowall, D. (2004). Modern Kürt Tarihi. (Domaniç, N. çev.). Ankara: Doruk Yay.
• Mcdowall, D. (2007). A modern history of Kurds (6. bs). Londra: I. B. Tauris Yay.
• Meho, L. I. ve Kelly, L. M. (2001). Kurdish culture and Society. Londra: Greenwood Yay.
• Meiselas, S. (1997). Kurdistan: in the shadow of History. New York: Random House Yay.
• Mihoyan, Ş. X. (2008). İki dünya savaşı arasında Irak’ta Kürt sorunu. (Slav, J. çev.). İstanbul: Peri Yay.
• Minorsky, V. ve Bois, T. (2008). Kürt milliyetçiliği. (Karahan, E., Akkuş H. ve Uğurlu, N.). İstanbul: Örgün Yay.
• Mumcu, U. (1991). Kürt-İslam ayaklanması 1919-1925 (2. bs.). Ankara: Tekin Yay.
• Noel, E. W. C. (2010). Kürdistan 1919/Binbaşı Noel’in günlüğü (2. bs). İstanbul: Avesta Yay.
• Noel, E. W. C. (H. 1393). Diary a tour trough kuhgeld: sefername-i bahmei. (Bakhshi, A. Farsçaya çev.). Tahran: Al Yay.
• Öke, M. K. (1988). İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu siyaseti ve Binbaşı E. W. C. Noel’in faaliyetleri (1919). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Öke, M. K. (1990). İngiliz ajanı Binbaşı E. W. C. Noel’in “Kürdistan” misyonu. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yay.
• Öke, M. K. (1992). Belgelerle Türk-İngiliz ilişkilerinde Musul ve Kürdistan sorunu (1918-1926). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Öke, M. K. (2012). Musul komplosu 1918-1926 (6. bs). İstanbul: İrfan Yay.
• Öke, M. K. (1991). Musul meselesi kronolojisi 1918-1926 (2. bs). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları yay.
• Said, E. (1998). Oryantalizm. İstanbul: İrfan Yay.
• Sluglett, P. (2007). Britain in Iraq, contriving king and country. Londra: I. B. Tauris Yay.
• Soane, E. B. (2007). Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk. İstanbul: Avesta Yay.
• Şimşir, B. N. (2010). Kürtçülük (1787-1923) (4. bs). Ankara: Bilgi Yay.
• Tansel, S. (1991). Mondros’tan Mudanya’ya kadar (C. 1). İstanbul: MEB Yay.
• Arafat, M. (2008). Birinci Dünya Savaşında İngiliz Kürt ilişkileri, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/2, 34-52.
• Çağlayan, K.T. (2010). İngiltere’nin Kürt politikasının Van vilayetindeki etkileri, Atatürk Dergisi, S. 3, 37-48.
• Eskander, S. (2000). Britain’s policy in Southern Kurdistan: the formation and the termination of the first Kurdish government 1918–1919, British Journal of Middle Eastern Studies, 27/14, 139-163.
• Gorgas, J. T. (2008). Urban mobilization in Iraqi Kurdistan during the British mandate: Sulaimaniya 1918–30, Middle Eastern Studies, 44/4, 537-552.
• Karaca, N. (2020). Dostluktan çatışmaya: Osmanlı dönemi Türk-İngiliz ilişkileri, Journal of Anglo-Turkish Relations, 1/1, 11-32.
• Kasalak, K. (2018). Milli Mücadele’de İngiltere’nin Kürt politikası ve Binbaşı Noel. Kesit Akademi Dergisi. 4-17, 131-141.
• Kaymaz, İ. Ş. (2007). Emperyalizmin “Kürt” kartı, Gazi Akademik Bakış Dergisi, 1/1, 155-194.
• Köse, M. Erzurum İngiliz konsolosu Yüzbaşı Henry Trotter’in 1880 tarihli raporunda doğu ve güneydoğunun etnik, dini, sosyal ve iktisadi yapısı, Asia Minor Studies, 12, 145-170.
• Mason, K. (1919). Central Kurdistan. The Geographical Journal, 54/6, 329-342.
• Noel, E. (1920). The character of the Kurds as ıllustrated by their proverbs and popular sayings, Bulletin of The School of Oriental Studies, 1/4, 79-90.
• Olson, R. (1987). The second time around: British policy toward the Kurds (1921-22), Die Welt Des Islams, New Series, 27-1/3 (97), 91-102.
• Sheppard, E. W. (1921). Some military aspects of the Mesopotamia problem, Journal of the Royal Central Asian Society, 8/1, 13-28.
• Taş, F. (1989). Milli Mücadelede aşiretlerimiz”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, 37, 24-26.
• Ural, S. (2002). Ali Galip olayının Milli Mücadele taraftarı gazetelerdeki (İrade-i Milliye ve Albayrak) yankıları”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 29/30, 159-174.
• Ural, S. (2004). Arşiv belgelerine göre Binbaşı Noel’in faaliyetleri, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 11, 53-72.
• Appletion Post-Crescent, Recognition by ruler of Irak is demanded by Kurds, 23 Eylül 1922, s. 22.
• The Lima News, Another title for Irak king, 23 Eylül 1922, s. 5.
• Gürtunca, F. (9 Eylül 1967). Sivas kongresinde Mustafa Kemal: yükselen millet sadası. Hergün gazetesi.
• Sabah Gazetesi (10.08.2009). AB yolu Diyarbakır’dan geçer, (Erişim tarihi 25.07.2022).