Tutanak ve Hatıralar Işığında Sivas Kongresi’nde Manda Tartışmaları

Yıl 2024, Sayı: 61, 133 - 173, 30.04.2024

Halil İbrahim Çelik

https://doi.org/10.21563/sutad.1297726

Öz

Yeni Türk devletine giden süreçte mühim bir yeri olan Sivas Kongresi, farklı yaklaşım ve yönleriyle incelenmesi icap eden gelişmelerin başında gelmektedir. Ülke işgallere maruz kaldığı ve malî sorunlarla boğuştuğu içindir ki dönemin aydınlarının bir kısmı, ülkenin, bu tür sorunlarla kendi başına mücadele edemeyeceği ve bir büyük devletin vesayet (güdüm) ve himayesine muhtaç olduğu düşüncesinde olmuşlardır. Bu sebepledir ki memleketin istiklaline halel getirmeden haricî yardım alabilmek, ekonomik durumu düzeltmek ve memleketin bütünlüğünü muhafaza edebilmek gibi hususlar Sivas Kongresi’nde tartışılan konular arasında yer almıştır. Nitekim dönemin aydınlarınca da yer yer gündeme getirilen manda mevzuu Sivas Kongresi’nde ele alınarak reddedilmiş ancak Türkiye’nin bağımsızlığına saygı duyan dış devletlerin yardım ve desteklerinin (müzâheret) kabul edilmesi kararlaştırılmıştır. Bu karar ile manda meselesi “manda yanlısı” kimseleri de küstürmeden ve millî davadan uzaklaştırmadan çözülmüştür. Bu çalışma kongrede müzakere edilen manda meselesini; mesele hakkındaki farklı görüşleri de ele almak suretiyle Kongre tutanakları, döneminin basını, hatıratlar ile telif eserler ışığında ve meselenin arka planı ve sonuçlarına odaklanarak değerlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sivas Kongresi, Mustafa Kemal Paşa, Manda Yönetimi, Bağımsızlık

Mandate Debates in the Sivas Congress in the Light of Reports and Memoirs

Öz

Sivas Congress, which has an important place in the process leading to the new Turkish state, is one of the developments that need to be examined with different approaches and aspects. Since the country was subjected to invasions and struggled with financial problems, some of the intellectuals of the period were of the opinion that the country could not fight such problems on its own and needed the guardianship (guidance) and protection of a great state. For this reason, issues such as receiving foreign aid without prejudice to the independence of the country, improving the economic situation and preserving the integrity of the country were among the issues discussed at the Sivas Congress. As a matter of fact, the mandate issue, which was occasionally brought up by the intellectuals of the period, was discussed and rejected at the Sivas Congress, but it was decided to accept the aid and support (müzâheret) of foreign states that respect Turkey's independence. With this decision, the mandate issue was resolved without alienating those who were "pro-mandate" and without alienating them from the national cause. This study evaluates the mandate issue discussed in the congress; the background and results of the issue in the light of the minutes of the Congress, the press of the period, memoirs and copyrighted works by examining different views on the issue.

Anahtar Kelimeler

Sivas Congress, Mustafa Kemal Pasha, Mandate, Independence.

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0-105-688-16. (1925); BCA, 30-18-1-1/16-64-17. (1925); BCA, 502/22240-97940-3. (1919); BCA, 534/36973-148630-4. (1928).
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), DH.ŞFR. 643-38. (1919); BOA, DH.ŞFR.642-35. (1919); BOA, HR. TO.610-23-1. (1919); BOA, HR.İM. 16-89-1/3. (1923); BOA, DH.EUM.AYŞ. 23-33-01. (1919).
• Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (ATASE), Atatürk K. (1905-1908). 6.0.54. (1919).
• (2009). 4 Eylül 1919 Sivas kongresi tutanak ve belgeleri. (K. Pürlü, drl.). Sivas: Sivas İl Kültür Müdürlüğü.
• B. Resmî Yayınlar
• (1999). Türk İstiklâl Harbi Batı Cephesi (Cilt II/2). Ankara: Genel Kurmay Askeri Tarih ve Strateji Etüd Başkanlığı Yayınları.
• (2014). İrâde-i Milliye. (A. Yıldız, Ş. Boyraz, A. Bozdoğan, & Y. Ayata, dzl.). Sivas: Sivas Belediyesi Yayınları.
• (1999). Türk İstiklâl Harbi Batı Cephesi (Cilt II/2). Ankara: Genel Kurmay Askeri Tarih ve Strateji Etüd Başkanlığı Yayınları.
• (2014). İrâde-i Milliye. (A. Yıldız, Ş. Boyraz, A. Bozdoğan, & Y. Ayata, dzl.). Sivas: Sivas Belediyesi Yayınları.
• C. Telif Eserler ve Makaleler
• (1335, 6 19). Manda, himaye, istiklâl. Büyük Mecmua, S. 10.
• Adıvar, H. E. (2009). Türkiye'de Şark-Garp ve Amerikan tesirleri. İstanbul: Can Yayınları.
• Ahmet Selahattin Bey. (2021). Makedonya meselesi ve Balkan Harb-i Ahîri. (H. A. Polat, dzl.). İstanbul: Yedisu Yayınları.
• Akgün, S. (1984). Ana Hatlarıyla General Moseley Raporu: Türkiye'de Amerikan Mandası. Belleten, 48, s. 95-108.
• Akşin, A. (2019). Atatürk'ün dış politika ilkeleri ve diplomasi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arabacı, H. M. (2007). Milli Mücadelenin hazırlık safhasında Halide Edip Adıvar’ın faaliyetleri ve Mustafa Kemal Atatürk. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19, 271-294.
• Arif Bey, M. (1987). Anadolu ihtilali -Milli mücadele anıları- (1919-1923). (B. Demirbaş, dzl.). İstanbul: Arba Yayınları.
• Armaoğlu, F. (2017). Türk Amerikan ilişkileri 1919-1997. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Arslan, L. (2019). Milli Mücadele döneminde “Manda ve Himaye” tartışmaları ve mandacılık yaklaşımları. Ankara Üniversitesi Atatürk Yolu Dergisi, 64, 1-38.
• Aşkun, V. C. (1963). Sivas Kongresi (2 b.). İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevi.
• Atatürk, M. K. (1970). Nutuk (C. I). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Atatürk, M. K. (1997). Atatürk'ün söylev ve demeçleri (C. I-III). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Ayışığı, M. (2004). Kurtuluş Savaşı sırasında Türkiye’ye gelen Amerikan heyetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aytepe, O. (1999). Millî Mücadele’de manda sorunu ve Mustafa Kemal’in Yaklaşımı. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 24, 475-486.
• Bozkurt, M. E. (2003). Atatürk İhtilali I-II. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Bulut, S. (2020). Atatürk dönemi Türkiye-ABD ilişkileri (1923-1938). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Cebesoy, A. F. (1953). Millî Mücadele hatıraları. İstanbul: Vatan Neşriyat.
• Cevzililer, E. (2003). Sivas Kongresi Divan-ı Riyâset kâtibi İsmail Hami (Danişment). Atatürk Dergisi, III(3), 203- 217.
• Çalışlar, İ. (2010). Halide Edip: biyografisine sığmayan kadın. İstanbul: Everest Yayınları.
• Çelebi, M. (2002). Milli Mücadele döneminde Türk-İtalyan ilişkileri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Çelik, H. İ. (2021). Türkiye-ABD ilişkilerinin eğitim boyutu ve Fulbright progamı. Ankara: Nobel Yayınları.
• Demirel, K. (2018). Millî Mücadele liderlerinin hatıratı ışığında manda ve himaye. Anasay, 6, 39-62.
• Dervişoğlu, F. M. (2005). Bir Sivas Kongresi Bibliyografya Denemesi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 21, S. 62, 493-520.
• Develioğlu, F. (1992). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Doğan, D. M. (1992). Büyük Türkçe sözlük (9 b.). Ankara: Rehber Yayınları.
• Duman, S. (2004). Mütareke döneminde Amerikan mandaterliği tartışmaları. Atatürk Araştırmaları Merkezi Dergisi, C. XX, S. 59, 569-595.
• Ergün, M. (1996). İkinci Meşrûtiyet devrinde eğitim hareketleri (1908-1914). Ankara: Ocak Yayınları.
• Erken, A. (2020). Amerika ve modern Türkiye'nin oluşumu. (E. Kılıç, çev.). Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Eşref Edib. (1335). Manda mes’elesi. Sebîlürreşâd, 17(437-438), 184-86.
• Eşref Edip. (1335). İngiltere'nin manda mes’elesinde nokta-i nazarı. Sebîlürreşad, 18(446), 50-51.
• Fleming, J. (1981). Türk toprakları için mandalar. (E. A. Erkan, dzl.). Türk Dünyası Araştırmaları, C. 2, S. 2, 39-50.
• Goloğlu, M. (1969). Sivas Kongresi. Ankara: Başnur Matbaası.
• Günaydın, A. N. (2010). Millî Mücadelede Sivas 108 gün. Sivas: Sivas İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Güven, C. (2012). Milli Mücadele’de Mustafa Kemal Paşa’nın yabancılarla temas ve görüşmeleri. Konya: Eğitim Yayınevi.
• İğdemir, U. (1989). Heyet-i Temsiliye tutanakları (2 b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İnönü, İ. (2009). Hatıralar (2 b., C. I). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• İzzet Paşa, A. (2017). Feryadım İstiklâl Harbi’nin gerçekleri (2 b., C. II). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kandemir, F. (1954). Sivas Kongresi ve Amerikan mandası. Resimli Tarih Mecmuası, 5(51), 2948-2951.
• Kansu, M. M. (1986). Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber (2 b., C. II). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kansu, M. M. (1997). Erzurum'dan ölümüne kadar Atatürk'le beraber (4 b., C. I). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Karabekir, K. (2008). İstiklal harbimiz (C. I). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karabekir, K. (2009). Günlükler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karpat, K. H. (2012). Kısa Türkiye tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kasalak, K. (1993). Milli Mücadele'de manda ve himaye meselesi. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Kieser, H.-L. (2005). Iskalanmış barış. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kinross, L. (2018). Atatürk; bir milletin yeniden doğuşu. (N. Sander, çev.). İstanbul: Altın Kitaplar.
• Kırzıoğlu, F. (1973). Amerikan Mandasını kimler istiyor ve nasıl öneriyorlardı. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, C. 12, S. 67-68, 18-24.
• Kıyanç, S. (2021). Millî Mücadele’nin askeri başarıları ve ABD (1919-1921). Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21 (Özel Sayı), 121-144.
• Köni, H. (1990). Sivas Kongresine kadar İngiliz-Amerikan manda mücadelesi. Atatürk ilkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, 1(4), 5-15.
• Köse, İ. (2016). Türk Amerikan ilişkilerin şekillenmesinde Amiral Mark L. Bristol'un rolü (1919-127). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Lewis, B. (1993). Modern Türkiye'nin doğuşu (5 b.). (M. Kıratlı, çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mango, A. (2000). Atatürk. (F. Doruker, çev.). İstanbul: Yeni Binyıl Yayınları.
• Mütercimler, E. (2008). Fikrimizin rehberi (6 b.). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Nadi, Y. (1998). M. Kemal Paşa Samsun'da. İstanbul: Yenigün Haber Ajansı.
• Oba, A. E. (2021). Diplomasi ve tarih. İstanbul: Kitabevi.
• Orbay, R. (1993). Cehennem değirmeni siyasî hatıralarım. C. I. İstanbul: Emre Yayınları.
• Öğreten, C. (2022). Amerikan basınında Tük Milli Mücadelesi: 19 Maysı 1919 - 23 Nisan 1920. CTAD, 35, 165-204.
• Ökte, E. Z. (1970). Türkiye'de kurulmak istenen Amerikan mandası. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 33, 11-14.
• Özalp, K. (2020). Millî Mücadele 1919-1922 (5 b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özçelik, M. (2011). Milli Mücadele’de Amerikan mandası meselesi ve General Harbord heyeti. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Reşit Paşa, R. (1940). Reşit Paşa’nın hatıraları. (C. R. Yularkıran, drl.). Muallim Ahmet Halit Kitapevi.
• Sancaktar, F. M. (2020). Sivas Kongresi (4-11 Eylül 1919) delegelerine dair bazı tespitler. Tarih Dergisi 71, 473-496.
• Sarıhan, Z. (1984). Kurtuluş savaşı günlüğü 2 (1 b., C. II). Ankara: Öğretmen Dünyası Yayınları.
• Sarıhan, Z. (1986). Kurtuluş savaşı günlüğü 1 (2 b., C. I). Ankara: Öğretmen Dünyası Yayınları.
• Sarıkaya, M. (2019). Atatürk'ün kaleminden emperyalizm ve tam bağımsızlık (2 b., C. 7). (M. Sarıkaya, düz.). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Savaş, V. F. (2019). Mustafa Kemal ve mandacılar. Ankara: Efil Yayınevi.
• Selek, S. (1987). Anadolu ihtilâli (8 b., C. I). İstanbul: Kastaş A.Ş. Yayınları.
• Sungu, İ. (1941). Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin kuruluşuna dair vesikalar. Tarih Vesikaları, C. 1, S. 1, 3-9.
• Şener, S. (2022). Türkiye'de Amerikan etkisi. Ankara: Anadolu Yayınları.
• Tanör, B. (2016). Türkiye'de Kongre iktidarları (1918-1920) (4 b.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tansel, S. (2019). Mondros'tan Mudanya'ya kadar. C. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tevetoğlu, F. (1987). Mustafa Kemal Paşa - General Harbord görüşmesi tanık ve tercümanı: Prof. Hulûsi Y. Hüseyin (Pektaş). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, IV(10), 197-208.
• Toparlı, R. (2015). Sivas Kongresi tutanakları. Sivas: Sivas Vilayet Kitaplığı.
• Tunç, S. (2001). Mütareke dönemi aydınlarından Müderris Ahmet Selahattin Bey’in İstiklâlci fikirleri. Askeri Tarih Bülteni, S. 50, 113-136.
• Türkgeldi, A. F. (2021). Görüp işittiklerim (6 b.). Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları.
• Uyanık, N., & Zenginbaş, M. (2011). Mandalı günler: The New York Times gazetesine göre ABD Senatosu’nun Ermine mandasını reddetmesi sürecindeki gelişmeler. Tarihin Peşinde, 6, 215-250.
• Ünal, M. (2016). Miralay Bekir Sami Günsav'ın Milli Mücadele anıları. C. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yavuz, B. (1994). Kurtuluş savaşı döneminde Türk-Fransız ilişkileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yavuz, N. (2004). Sivas Kongresi ve manda meselesi. M. Cöhce, M. Arslan, & D. Bozoklu, (Dzl). Sivas Kongresi II. Uluslar Arası Sempozyumu. içinde Sivas.
• Yazıcı, S. (drl.). (2015). Milli egemenlik belgeleri. Ankara: TBMM Basımevi.
• Yel, O. (2018). Sivas Kongresi’nde tartışılan Amerikan mandası. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, II(4), 16-21.