Contributions to Late Period Eastern Turkish Studies: Abdī and His Work Named Farah-Al-Kalb

Yıl 2024, Sayı: 61, 289 - 304, 30.04.2024

Fatih Bakirci Dilara Türkeli

https://doi.org/10.21563/sutad.1474217

Öz

In this article, Abdī, one of the poets and writers of the late period Chagatai literature, on which no scientific study has been made before, and his work Farah-al-Kalb (1280/1863-64), which he wrote 160 years ago, are discussed. First of all, it is aimed to contribute to the recent Chagatai literature studies by focusing on the life, literary personality, works and manuscripts of Abdī, the author of this work, which was written in Chagatai Turkish. Secondly, the main philological features in Abdī's Farah-al-Kalb are handled by classifying them in terms of phonetics, morphology and lexicon. Thus, new linguistic materials have been tried to be presented to the grammatical researches to be made on the Chagatai Turkish written language in the last period. In line with this scope and purpose, a manuscript copy of the aforementioned work in Arabic letters, registered in Saint Petersburg Russian Academy of Sciences Institute of Oriental Manuscripts B1015 (846a), was obtained and researches and examinations were carried out on it. Farah-al-Kalb, which has a religious-mystical content and where mystical concepts are used successfully, in this respect, is a continuation of the tradition of writing works with religious-mystical content in Central Asian Islamic Turkish writing languages. Therefore, in this tradition, in the historical geography of East Turkestan, where the work was written, it will also contribute to the studies on the history of thought of the period and the region.

Anahtar Kelimeler

Abdī, Farah-al-Kalb, Asian Studies, Chagatai Turkish, Eastern Turkish, mysticism.

Geç Dönem Çağatay Türkçesi Çalışmalarına Katkılar: Abdî ve Ferahü’l-Kalb Adlı Eseri

Öz

Bu makalede geç dönem Çağatay edebiyatının şair ve yazarlarından Abdî ve onun 160 yıl önce yazmış olduğu Ferahü’l-Kalb (1280/1863-64) adlı eseri konu edilmiştir. Öncelikle Çağatay Türkçesiyle kaleme alınan bu eserin müellifi Abdî’nin hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve yazma nüshaları üzerinde etraflıca durularak geç dönem Çağatay edebiyatı çalışmalarına katkıda bulunmak amaçlanmıştır. İkinci olarak da Abdî’nin Ferahü’l-Kalb’indeki belli başlı filolojik hususiyetler fonetik, morfolojik ve leksik açıdan tasnif edilmek suretiyle ele alınmıştır. Böylelikle yine geç dönem Çağatay Türkçesi üzerine yapılacak gramer araştırmalarına yeni dilsel malzemeler sunulmaya çalışılmıştır. Bu kapsam ve amaç doğrultusunda söz konusu eserin Sankt Peterburg Rusya Bilimler Akademisi Doğu Yazmaları Enstitüsü B1015 (846a) numarada kayıtlı olan Arap harfli yazma nüshası temin edilmiş ve üzerine araştırma ve incelemeler yapılmıştır. Dinî-tasavvufi bir içeriğe sahip olan ve tasavvufi kavramların başarılı bir şekilde kullanıldığı Ferahü’l-Kalb, bu yönüyle Orta Asya İslami Türk yazı dilleriyle dinî-mistik içerikli eser yazma geleneğinin de devamı niteliğindedir. Dolayısıyla bu gelenek içinde eserin yazıldığı tarihî Doğu Türkistan coğrafyasında dönemin ve bölgenin düşünce tarihi üzerine yapılacak olan çalışmalara da katkı sağlanmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Abdî, Ferahü’l-Kalb, Asya Çalışmaları, Çağatay Türkçesi, Doğu Türkçesi, tasavvuf.

Kaynakça

• Abdî. Ferahü’l-kalb. Sankt Petesburg Rusya Bilimler Akademisi Doğu Yazmaları Enstitüsü. N. Petrovsky Koleksiyonu, B1015, 22b-112a.
• Akabirov, S. F. & Alikulov, T. A. vd. (1981). Özbek tilining izahli lugati. (C. 1-2). Moskova: Özbekistan SSR Fanlar Akademiyası A.S. Puşkin Namidagi Til ve Adabiyet İnstituti.
• Aliyeva, M. (2013). Lobnor ağzı. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydoğan, Y. (2023). Geç dönem Çağatay Türkçesiyle yazılmış Ferahü’l-Kalb (80b-112a), (giriş-metin-dizin-Tıpkıbasım) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bakırcı, F. (2015). Doğu Türklük sahasında gül ve bülbül: Salâhî, Gül ü Bülbül -I. Saarbrücken: Türkiye Alim Kitapları.
• Bakırcı, F. (2020). Yesevi şairi Şems-i Asi’nin yetimnamesi. Türk Dili Araştırma Yıllığı-Belleten, 70, 29-78.
• Buğra, M. E. (1987). Şarkî Türkistan tarihi. Ankara.
• Clauson, S. G. (1972). An etimological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Clauson, S. G. (1960). Sanglax, a Persian guide to the Turkish language by Muhammad Mehdí Xān, (faksimile text with an introduction an indices by Sir Gerard Clauson). London.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca el kitabı. (Günay Karaağaç, çev.). 5. baskı, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Dmitriyeva, L. V. (2002). Katalog Tyurkskih rukopisey, instituta vostokovedeniya rossiyskoy akademiy nauk. Moskva: İzdatel'skaya Firma Vostoçnoy Literaturı RAN.
• Emet, E. (2008). Doğu Türkistan Uygur ağızları. Ankara: TDK Yayınları.
• Erarslan, K. (1970). Doğu Türkçesinde ek uyumsuzluğuna dair. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 18(0), 113-12
• Mahdum, A. N. (1993). Sûfî Allahyâr ve Sebâtü’l-Âcizîn’i. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi).İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Muginov, A. M. (1962). Opisanie Uygurskih rukopisey instituta narodov azii. Moskva: Yzdatelistvo Vostochnoy
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (İklil Kurban, çev.). 3. baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• Orinbayev, A. & Epifanova, L. M. (1964). Sobranie vostoçnıh rukopisey, Akademi Nauuk Uzbekskoy, SSSR, VII, Tashkent.
• Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Steingass, F. (1988). Persian-Engilish dictionary. Beirut: Lebanon Typopress.
• Shaw, R.B. (1880). A sketch of the Turki language as spoken ın Eastern Turkestan (Kashghar and Yarkand), with lists of names of birds and plants by j. scully. part ıı, vocabulary, Turki-English. Calcutta: Baptist Mission Press.
• Tekin, T.(2000). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Türkeli, D. (2023). Geç dönem Çağatay Türkçesiyle yazılmış Ferahü’l-Kalb (22b-54a), (giriş-metin-dizin-Tıpkıbasım) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yakub, A., Geyurani, G., Hivil, Z., Kadir, İ., Abdurrahman, H., Emet, A., Nur, P. (1999). Uygur tiliniñ izahlik lugiti. Urumçi: Milletler Neşriyat.
• Zaleman, K. G. (1911). Musulmanskiya rukopisi, vnov postupivşiya v Aziatskiy muzey v 1909-1910 gg. İzvestiya imperatorskoy akademii nauk. St. Petersbourg.