Sultan Alp Arslan’ın Merkezi Otoriteyi Sağlama Çabaları 2: Herat ve Sağaniyan Seferleri

Yıl 2024, Sayı: 62, 23 - 42, 30.08.2024

Özgür Tokan

https://doi.org/10.21563/sutad.1300543

Öz

Büyük Selçuklu Devleti zaman zaman taht kavgaları ve iç isyanlarla sarsılmış ve bunların doğal sonucu olarak merkezi otoritesini kaybetmiştir. Bu duruma verilebilecek önemli örneklerden birisi devletin ilk hükümdarı Sultan Tuğrul’un hayatını kaybetmesiyle (Eylül 1063) yaşanmıştır. Bu sırada bir yandan veliaht Süleyman’ın hükümdarlığını tanımayan Kutalmış ve Musa Yabgu gibi hanedan üyeleri isyan etmiş, diğer yandan da Sağaniyan ve Huttelan emirleri merkeze karşı başkaldırmıştır. Fakat bu isyanlarla çözülmeye başlayan devleti içinde bulunduğu durumdan siyasi ve askeri alanlarda oldukça tecrübeli olan Alp Arslan kurtarmıştır. Alp Arslan gerçekleştirdiği askeri seferlerle önce Huttelan’ı ve Musa Yabgu’un isyan teşebbüsüyle ele geçirdiği Herat’ı daha sonra da Sağaniyan’ı kontrolü altına alarak buraları tekrar merkeze bağlamıştır. Onun bu başarısı hem Melik Kutalmış karşısına güçlü bir şekilde çıkıp tahtı elde etmesine hem de sonraki askeri seferlerini batı yönünde gerçekleştirmesine imkân sağlamıştır. Daha önceki bir çalışmamızda burada bahsi edilen Huttelan seferi ele alınmış ve incelenmiştir. Bu çalışmada ise geriye kalan iki sefer, yani Herat ve Sağaniyan üzerine yapılan askeri seferler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan, Sağaniyan, Selçuklular, Alp Arslan

Destekleyen Kurum

YOK

Proje Numarası

YOK

Teşekkür

YOK

Sultan Alp Arslan's Efforts to Maintaın Central Authority 2: Herat and Saghaniyan Expeditions

Öz

The Great Seljuk State was shaken from time to time by throne disputes (fights) and internal rebellions and lost its central authority as a natural consequence of these. One of the most important examples that can be given to this situation was experienced when the first ruler of the state, Sultan Toghrol, passed away (September 1063). Meanwhile, on the one hand, dynasty members such as Kutalmis and Musa Yabgu, who did not recognise the reign of Crown Prince Suleyman, revolted, and on the other hand, Saghaniyan and Huttelan amirs rebelled against the centre. However, Alp Arslan, who was very experienced in the political and military fields, saved the state, which started to dissolve with these rebellions, from the situation it was in. With his military expeditions, Alp Arslan first took Huttelan and Herat, which Musa Yabgu had seized with the rebellion attempt, and then Saghaniyan under his control and reconnected them to the centre again. This success of his made it possible for him both to stand against Melik Kutalmis in a strong way and to take the throne and to carry out his next military campaigns in the western direction. In our previous study, the Huttelan expedition mentioned here was discussed and analysed. In this study, the remaining two expeditions, namely the military expeditions on Herat and Saghaniyan, are discussed.

Anahtar Kelimeler

Uzbekistan, Saghaniyan, Seljuks, Alp Arslan, Musa Yabgu.

Proje Numarası

YOK

Kaynakça

• Ahmed b. Mahmud. (2011). Selçuknâme. (E. Merçil, neşr.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Akbulut, D. A. (1984). Arap fütühatına kadar Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler: M.Ö. II- M.Ö. VII. yy. (Basılmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi. Erzurum.
• Ateş, A. (1962). Farruxi Çağaniyan’a ne zaman gitti. Şarkiyat mecmuası. (Sayı 4’ten ayrı basım, s. 24-32). İstanbul.
• Bağdadî. (2014). Merâsidü’l-ıttılâ’ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ. (H. İ. Gök, çev.). (C. 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Bağdadî. (2020). Merâsidü’l-ıttılâ’ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ. (H. İ. Gök, çev.). (C. 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Barthold, V. V. (2011). Herat ve Harirûd boyu. Tarih Dergisi, S. 27, 179-192.
• Barthold, V. V. (2017). Moğol istilasına kadar Türkistan. (H. D. Yıldız, haz.). İstanbul: Kronik Kitap Yay.
• Belâzurî. (2002). Fütûhu’l-büldân (ülkelerin fetihleri). (M. Fayda çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Beyhakî. (2019). Târîh-i Beyhakî. (N. Lügal, çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Bundarî. (1999). Zubdetun-nusra ve nuhbatül-usra (Irak ve Horasan Selçukluları tarihi). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Buniyatov, Z. M. (1993). Çağaniyân. İslam Ansiklopedisi. (C. 8, s. 166-167). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Cöhce, S. (2002). Hindistan’da ilk Türk hâkimiyeti: Kuşanlar ve Akhunlar. Türkler. (C. 1, s. 815-820). Yeni Türkiye yay.
• Di Cosmo, N. (2002). Hun imparatorluğu’nun kuruluşu ve yükselişi. Türkler. (C. 1, s. 709-719). Yeni Türkiye Yay.
• Dobrev, I. (2017). Bŭlgarite na teritoriyata na sredna Aziya. Sofia.
• Durmuş, İ. (2017). İskitler. Ankara: Akçağ Yay.
• Eker, S. (2012). Orta Asya'nın gizemli halkı: Soğdlular Soğd ve Soğdca. Türkbilig, S. 24, 77-92.
• Erdoğan, C. (2013). Harezm’de Gazneli hâkimiyetinin tesisi ve Altuntaşlar dönemi (1017-1041). Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 50, 143-180.
• Ergüven, İ. H. (2011). Hsüan-Tsang’ın seyahatnamesi: metin çevirisi ve değerlendirme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
• Farmani, N. (2019). İslâm medeniyetinde Herat. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi. Bursa.
• Genç, R. (2002). Karahanlı devlet teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Hunkan, Ö.S. (2007). Mâverâünnehr’de Ali Tegin oğulları: Kutlug ordu devleti (1020-1041). Bilig, S. 40, 35-77.
• Hüseynî. (1999). Ahbârü’d-devleti’s-Selçukiyye. (N. Lügal çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• İbadi, Q. (2011). Sultan Mahmud'un vefatına kadar Gazneli-Karahanlı ilişkisi. İSTEM, S. 18, 161-180.
• İbn Havkal. (2014). Sûrat El-Arz: 10. asırda İslâm coğrafyası. (R. Şeşen, çev.). İstanbul: Yeditepe Yay.
• İbn Hurdazbih. (2008). El-mesâlik ve’l-memalik: Yollar ve ülkeler kitabı. (M. Ağarı, çev.). İstanbul: Kitabevi Yay.
• İbnü’l-Adîm. (1989). Bugyetü’t-taleb fî târîh-i Haleb (Biyografilerle Selçuklular tarihi-seçmeler), (A. Sevim, çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• İbnü’l-Esîr. (2008). el-kâmil fî’t-târîh (el-kâmil fî’t-târîh Tercümesi) I-X. (A. Ağırakça ve diğerleri, çev.). İstanbul: Hikmet Neşriyat.
• İbnü’l-Verdî. (2017). Târîhu İbnü’l-Verdî (bir ortaçağ şairinin kaleminden Selçuklular). (M. Alican, çev.). İstanbul: Kronik Kitap Yay.
• İsfizârî. (1339). Ravzâtü’l-cennât fî evsafı Medineti Herat. C. 2. Tahran: İntişârât-ı Danişgah-ı Tahran.
• İsfizârî. (1946). Revezâtü’l-cennât fî evsafı Medinet ül-Herat. (Tanıtım: Muineddin Muhammed). (S. Kalürbaşı, çev.). İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1 (3-4), 204-234.
• İstahrî. (2019). Ülkelerin yolları (değerlendirme-metin). (M. Ağarı, çev.). İstanbul: Ayışığıkitapları Yay.
• Kafesoğlu, İ. (2007). Türk millî kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kazvînî. (1919). Nüzhet’ül-kulûb (Nuzhat-al-qulub). (G. LE Stange, çev.) London.
• Konukçu, E. (1973). Kuşan ve Akhunlar tarihi. Ankara: Sevinç Matbaası Yay.
• Köymen, M. A. (2011). Büyük Selçuklu imparatorluğu tarihi III: Alp Arslan ve zamanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Mansel, A. M. (1999). Ege ve Yunan Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Merçil, E. (1989). Gazneliler devleti tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Merçil, E. (1995). Muhtâcoğulları. Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı. (s. 67-92). İstanbul.
• Merçil, E. (1996).Gazneliler. İslam ansiklopedisi. (C. 13, s. 480-484). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Merçil, E. (2014). Afganistan ve Hindistan’da bir Türk devleti: Gazneliler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Merçil, E. (2020). Muhtâcoğulları. İslam ansiklopedisi. (C. 31, s. 50-51). Ankara: Diyanet Vakfı Yay.
• Metin, T. (2016). Tarih-i Sistan’da Selçuklular ile ilgili bilgiler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 35, 309-339.
• Mevdûdî. (1971). Selçuklular tarihi: I. (A. Genceli, çev.). Ankara: Hilâl Yay.
• Muhammed b. Ahmed. (2008). Hudûdü’l âlem mine’l-meşrik ile’il-magrib. (V. Minorsky Yayınlayan). (A. Duman & M. Ağarı, çev.). İstanbul: Kitabevi Yay.
• Mukaddesî. (2015). Ahsenü’t-takâsîm (İslâm coğrafyası). (A. Batur, çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Müneccimbaşı. (2000). Câmiu’d-düvel –Selçuklular tarihi: I (Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları). (A. Öngül, neş.). İzmir: Akademi Kitabevi Yay.
• Narşahî. (2013). Târîh-i Buhârâ. (E. Göksu, çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Nîşâbûrî. (2018). Selçuknâme. (A. Fidan, çev.). İstanbul: Kopernik Yay.
• Nourzhanov, K.& Bleuer C. (2013). Tajikistan: A political and social sistory. Asian studies series monograph. Australian National University.
• Özaydın, A. (2001). Karahanlılar. İslam Ansiklopedisi. (C. 24, s. 404-412). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Özgüdenli, O. G. (2013). Selçuklular I: büyük Selçuklular devleti tarihi-(1040-1157). İstanbul: İSAM yay.
• Özgüdenli, O. G. (2003). Mâverâünnehir. İslam Ansiklopedisi. (C. 28, s. 177-180). Ankara: Diyanet Vakfı Yay.
• Palabıyık, M. H. (2002). Valilikten imparatorluğa Gazneliler: devlet ve saray teşkilatı. Ankara: Araştırma Yay.
• Piyadeoğlu, C. (2012). Güneş ülkesi Horasan Büyük Selçuklular dönemi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Piyadeoğlu, C. (2008). Büyük Selçuklular döneminde Horasan (1040-1157). (Basılmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi.
• Piyadeoğlu, C. (2021a). Sultan Alp Arslan: Fethin babası. İstanbul: Kronik Kitap Yay. Piyadeoğlu, C. (2021b). Büyük Selçuklular: yeni bir devrin başlangıcı. İstanbul: Kronik Kitap Yay.
• Pritsak, O. (1977). Karahanlılar. İslam Ansiklopedisi. (C. 6, s. 251-273). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ravendî (1999). Rahat-üs-sudûr ve âyet-üs-sürûr I-II. (A. Ateş, çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Reşîdeddîn. (2010). Camiü’t-tevarih (Selçuklu devleti). (E. Göksu & H. Güneş, çev.). İstanbul: Selenge yay.
• Rtveladze,E. V. (2009). O'zbekistonning tarixiy o‘tmishi. Toshkent.
• Siméon, P. (2012). Hulbuk: Architecture and material culture of the capital of the Banijurids in Central Asia. Muqarnas. 29 (1), 385-421.
• Söylemez, Y. Z. (2019). Gazneliler döneminde Herat. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Malatya: İnönü Üniversitesi.
• Spuler, B. (1991). Caghaniyan. Encyclopedia of Islam. (C. 2, s. 1-2). Leiden: E. J. Brill.
• Strange, G. Le. (1905). The Lands of the eastern Caliphate. London. Cambridge University Press.
• Szuppe, M. (2003, December 15). Herat. Encyclopaedia Iranica (C. 12, s. 206-211). Erişim adresi: https://iranicaonline.org/articles/herat-iii
• Şahin, M. (2013). Ortaçağda Herât bölgesi: Gaznelilerin kuruluşundan Timurluların yıkılışına kadar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• Şeşen, R. (2001). İslâm coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. Târîh-i Sistân (2018). (V. Öntürk, çev.). İstanbul: Ayışığıkitapları Yay.
• Taşağıl, A. (2009). Soğd. İslam ansiklopedisi. (C. 37, s. 348-349). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Togan, Z. V. (1987). Herat. İslam Ansiklopedisi. (5 (1), s. 430-442). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Togan, Z.V. (2019). Umumi Türk halkları tarihine giriş I-II. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Tokan, Ö. (2020). Sultan Alp Arslan’ın merkezi otoriteyi sağlama çabaları 1: Huttelan seferi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 69, 463-484.
• Usta, A. (2009). Sâmânîler. İslam Ansiklopedisi. (C. 36, s. 64-68). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay. Usta, A. (2021). Türkler ve İslamiyet ilk Müslüman Türk devleti: Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe yay.
• Vogelsang, W. J. (2003, December 15). Herat. Encyclopaedia Iranica (C. 12, s. 2005-206). Erişim adresi: https://iranicaonline.org/articles/herat-ii
• Yakubî. (2002). Kitabu’l-buldân (ülkeler kitabı). (M. Ağarı, çev.). İstanbul: Kitabevi Yay.
• Yakut el-Hamevî. (1995). Mu ‘cemü’l-büldan. C. 3. Beirut.
• Yılmaz, A. (2021). Sultan 1. Mesud devri Gazneliler tarihi (1030-1041). Ankara: Fenomen yay.
• Yürekli, T. (2002). Samaniler. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.