Sultan’ın Hayırsever Paşaları: 17. Yüzyıl Osmanlı Paşa Vakfiyelerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşıma Doğru

Yıl 2024, Sayı: 62, 43 - 73

Şerife Eroğlu Memiş

https://doi.org/10.21563/sutad.1300880

Öz

Çalışma, Osmanlı yönetici elitinin en üst kademelerinde yer alan ve Osmanlı coğrafyasının çeşitli şehirlerinde vakıflar kuran Osmanlı paşalarını kurmuş oldukları vakıflara ait vakfiyeleri bakımından incelemeyi amaçlamaktadır. Böylece, 17. yüzyılda Osmanlı vakıf kurma pratiklerine dair önemli bazı hususlar gündeme getirilecektir. Bu paşalar gerek merkezde gerekse taşrada görev almaları ve vakfiyelerinin gerek İstanbul, Balkanlar, Orta ve Batı Anadolu ve gerekse Arap vilayetlerinde tanzim edilmeleri dolayısıyla seçilmiştir. Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde vakfiyeler şekil bakımından analiz edilecektir. Vakfiyeler, arşiv ve kayıt numaraları, tanzim ve tescil tarihleri ile yer ve dil özellikleri bakımından incelenmeye çalışılacaktır. İkinci bölümde ise vakfiyeler içerik bakımından sekiz ayrı başlıkta detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

17. yüzyıl, hayırseverlik, vakfiye, vakıf, paşa

The Charitable Pashas of the Sultan: Towards a Comparative Approach to the Ottoman Pashas’ Waqfiyyas in the 17th Century

Öz

The present study aims to examine the Ottoman pashas, who were at the highest levels of the Ottoman ruling elite and established waqfs in various cities of the Ottoman geography, in terms of their waqfiyyas. In this way, some important issues regarding the Ottoman waqf-establishing practices in the 17th century will be brought to the agenda. These pashas were chosen because they took office both in the center and in the provinces, and their waqfiyyas were drawn up both in Istanbul, the Balkans, Central and Western Anatolia, and in the Arab provinces. The study consists of two parts. In the first part, waqfiyyas will be analyzed in terms of form. Waqfiyyas will be examined in terms of archival and registration numbers, issue and registration dates, place and language characteristics. In the second part, waqfiyyas will be discussed in detail under eight different headings in terms of content.

Anahtar Kelimeler

17th century, charity, waqfiyya, waqf, pasha.

Kaynakça

• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA, Defter nr.: Sayfa nr./ Sıra nr.)
• Cafer Paşa bin Abdülmennan Vakfiyesi, VGMA, 624: 207/151; 624: 209/152; 210/153.
• Ivaz Paşa Vakfiyesi, VGMA, 624: 373/351.
• Nasuh Paşa bin Zeynelabidin Paşa Vakfiyesi, VGMA, 585: 42/45.
• Abdülbaki Paşa bin Ebulvefa Vakfiyesi, VGMA, 632: 110/44.
• Şehsuvar Paşa Vakfiyesi, VGMA, 488: 42/45.
• Gazi Hüseyin Paşa Vakfiyesi, VGMA, 610: 205/243.
• İbşir Mustafa Paşa bin Abdülmennan Vakfiyesi, VGMA, 582-1: 258/180.
• Köprülü Mehmed Paşa Vakfiyesi, VGMA, 580: 127/77; 610: 251/284.
• Mehmed Paşa ve Rüfekası Vakfiyesi, VGMA, 480: 106/14.
• Zeynelabidin Paşa bin Ali Ağa Vakfiyesi, VGMA, 623: 330/335.
• Haseki Hürrem Sultan Vakfiyesi, VGMA, 608-2: 235/178.
• 2. Araştırma ve İncelemeler
• Akgündüz, A. (1988). İslam hukukunda Osmanlı tatbikatında vakıf müessesesi. 2. Baskı. Ankara: TTK yay.
• Argun, S. (2022). Elite configurations and clusters of power: The ulema, waqf, and Ottoman state. İstanbul: Ibn Haldun University Press.
• Başkan, B. (2002). Waqf system as a redistribution mechanism in the Ottoman Empire. 17th Middle East History and Theory Conference, 1-25. Center for Middle Eastern Studies: University of Chicago.
• Berki, A. H. (1966). Vakfa dair yazılan eserler ile vakfiye ve benzeri vesikalarda geçen ıstılah ve tabirler. Ankara: VGM Yay.
• Berki, A. H. (1946). Vakıflar. C. I. İstanbul.
• Berki, A. H. (1958). İslam’da vakıf: Zağanus Paşa ve zevcesi Nefise Hatun vakfiyeleri. Vakıflar Dergisi, IV, 19-36.
• Bilmen, Ö. N. (1951). Hukuk-ı İslamiyye ve ıslahât-ı fıkhiyye kâmusu, C. IV. İstanbul.
• Çilingir, H. (2018). Vakıfta amaç: Hanefi hukuku çerçevesinde bir araştırma. İstanbul: İktisat Yay.
• Demircan, Y. ve Hamza, K. (1999). Köprülü Mehmet Paşa’nın 1068(1658) tarihli Bozcaada vakfiyesi. Kastamonu Egitim Dergisi, 7/2, 126-142.
• Demirel, Ö. (2000). Osmanlı vakıf- şehir ilişkisine bir örnek: Sivas şehir hayatında vakıfların rolü. Ankara: TTK Yay.
• Ergenç, Ö. (1982). Osmanlı klasik dönemindeki “A'yan” ve “Eşraf” üzerine bazı bilgiler. Osmanlı Araştırmaları, III, 105-118.
• Genç, M. (2014). Klasik Osmanlı sosyal-iktisadî sistemi ve vakıflar. Vakıflar Dergisi, 42, 9-18.
• İnalcık, H.- Quataert, D. (1994). An Economic and social history of the Ottoman Empire,
• 1300-1914, Cambridge: Cmabridge University Press.
• Karademir, Z. (2022). 16. yüzyılda Osmanlı padişahlarının plitik, ekonomik ve manevi
• güç kaynakğı olarak hanedana yönelik temlikleri. Cihannüma Tarih ve Coğrafya
• Araştırmaları Dergisi, VIII/2, 45-69.
• Koçi Bey. (1972). Koçi Bey risâlesi. (Z. Danışman, çev.). İstanbul: MEB yay.
• Köprülü, F. (1938). Vakıf müessesesi ve vakıf vesikalarının tarihi ehemmiyeti. Vakıflar Dergisi 1, 1-6.
• Köprülü, F. (1983). İslam ve Türk hukuk tarihi araştırmaları ve vakıf müessesesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kunt, M. İ. (1994). The Waqf as an ınstrument of public policy: notes on the Köprülü
• family endowments. Studies in Ottoman History in Honour of Prof. V. L. Ménage, (C. Heywood & C. Imber, ed.). İstanbul, 189-198.
• Kuran, T. (2001). The Provision of Public Goods under Islamic Law: Origins, Impact, and
• Limitations of the waqf system. Law and Society Review, 35/4, 841-898.
• Lev, Y. (2009). Charity and gift giving in Medieval Islam. Charity and Giving in
• Monotheistic Religions, (M. Frenkel & Y. Lev, ed.). Berlin.
• Makdisi, G. (1981). Rise of colleges: ınstitution of learning in Islam and the West. Edinburgh.
• Memiş, Ş. E. (2011). 17. ve 18. yüzyıllarda Edirne’de vakıf kurucularının toplumsal statülerine ilişkin bazı tespitler. Vakıflar Dergisi, 36, 67-87.
• Memiş, Ş. E. (2021). Osmanlılaşma ve yerel ağlar arasında Kudüs’te vakıf, toplum ve devlet (1703-1831). İstanbul: Libra Kitap.
• Mustafa Nuri Paşa. (1995). Netâyicü'l-Vukû'ât: Kurumlarıyla Osmanlı tarihi. (Y. Kurt, ed.). Ankara: Akçağ Yay.
• Ömer Hilmi Efendi. (1977). İthaf-ül-ahlâf fî ahkâm-il-evkâf. Ankara.
• Özcan, T. (2010). Vakıf medeniyeti ve para vakıfları. İstanbul: Türkiye Finans Yay.
• Öztürk, N. (1995). Türk yenileşme tarihi çerçevesinde vakıf müessesesi. Ankara: TDV Yay.
• Öztürk, N. (2000). The waqf in the Ottoman period: A social policy perspective.
• The Great Ottoman-Turkish Civilization. (K. Çiçek & E. Kuran & N.
• Göyünç & İ. Ortaylı, ed.).vol. 3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü I- III. İstanbul: MEB Yay.
• Roded, R. (1998). The Waqf and the social elite of Aleppo in the Eighteenth and Nineteenth Centuries. Turcica, 20, 71-91.
• Schacht, J. (1953). Early doctrines on waqf. Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, 446-449.
• Singer, A. (2008). Charity in Islamic societies, Cambridge: Cambridge University Press.
• Singer, A. (2004). Osmanlı’da hayırseverlik - Kudüs 'te bir Haseki Sultan İmareti. (D. Şendil çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Şemseddin Sâmî. (1987). Kamûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yay.
• Tomar, C. (2006). Müsâdere. DİA, (Vol. 32, s. 65-66). İstanbul: TDV Yay.
• Topçu, S. M. (2010). XVII. yüzyıl ikinci yarısında etkin bir bani ailesi: Köprülüler (Yayınlanmamış doktora Ttzi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi,.
• Topçu, S. M. (2000). Osmanlılar döneminde güçlü bir kadın bani: Köprülü Ayşe Hanım / A powerful female patron in Ottoman Era: Köprülü Ayşe Hanım. Kadın / Woman 10, 43-80.
• Topçu, S. M. (2012). Suriye’nin İdlib iline bağlı Cisr-i Şuğur kasabası’ndaki Köprülü Mehmet Paşa’nın vakıfları. Bilig, 60, 237-256.
• Turğut, V. (2020). Eski Dünya düzeninden yeni Dünya düzenine vakıflar (Başlangıcından Cumhuriyet’e). Vakıfbank Tarihi, (E. Şahin ed.). İstanbul, 15-51.
• Yediyıldız, B. (1983). İslam ve Türk hukuk tarihi araştırmaları ve vakıf müessesesi. İstanbul.
• Yediyıldız, B. (1984). XVIII. asır Türk vakıflarının iktisadî boyutu. Vakıflar Dergisi, 18, 5-41.
• Yediyıldız, B. (1989). İslam’da vakıf. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. 14, 19-68.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de vakıf müessesesi, bir sosyal tarih incelemesi. Ankara: TTK Yay.
• Yediyıldız, B. (1986). Vakıf. İslam Ansiklopedisi, 12/2, 153-172.
• Yüksel, H. (1998). Osmanlı sosyal ve ekonomik hayatında vakıfların rolü (1585-1683). Sivas: Dilek Matbaası.