Kazak Türkçesinde Jılqı Söz Varlığı Üzerine Alt Anlamlılık (Hyponymy) İncelemesi

Yıl 2024, Sayı: 62, 273 - 283, 30.08.2024

Sümeyye Betül Akbulut Tayhan

https://doi.org/10.21563/sutad.1307820

Öz

Hyponymy, özel niteliklere sahip olan kavramın bir üst sınıfa tür olarak bağlı olmasıdır. Burada üst kavram olan, içeren, kapsayan, üst küme üst anlamlılık (hyperonim, superordinate) olarak adlandırılır. Hiponimi her ne kadar hiperoniminin kapsayıcılığı altında bulunsa da sahip olduğu özellikler onu hiperonimiden farklı kılar. O, sahip olduğu bu özellikler ile kendi sınıfı içerisinde de diğer üyelerden de ayrılır. Bu sınıf hiyerarşik bir düzene sahiptir. Alt küme içerisinde yer alan üyeler, üst kümeye bulunduğu aidiyeti gösterir. Örneğin; “gül, lale, zambak, nergis, sümbül, nilüfer” kelimeleri “çiçek” kelimesinin alt anlamlısıdır. Bu çiçek türleri özellikleri itibariyle birbirinden ve üst anlamı olan çiçek teriminden farklılık gösterir. Bu farklılık içerme bağıntısının tek taraflı olduğunun göstergesidir. Örneğin, “gül”ün bir “çiçek” olduğunu biliriz, ancak “çiçek” denildiği zaman bunun “gül” olduğunu bilemeyiz. Bu durum aynı zamanda özelden genele ulaşma imkânı sağlar.

Anahtar Kelimeler

Hyponymy, Hyperonim, alt anlam, üst anlam, kapsama, içerme

A Study on Hyponymy about Jılqı Vocabulary in Kazakh Turkish

Öz

Hyponymy is that the concept with special characteristics is connected to a higher category as a type. Here, the concept is called umbrella term, blanket term, superset, or superordinate (hyperonym). Although hyponymy is under the inclusiveness of hyperonymy, its features make it different from hyperonymy. It distinguishes itself from other members in its class with these features. This class has a hierarchical order. The items in the subset show their belonging to the superset. For example; The words rose, tulip, lily, daffodil, hyacinth, and water lily are sub-synonyms of the word ‘flower’. These flower types differ from each other in terms of their characteristics and from the term flower, which has the superordinate. This difference is an indication that the inclusion relation is one-sided. For example, we know that ‘rose’ is a ‘flower’, but when we say ‘flower’, we do not know that it is ‘rose’. This situation also provides the opportunity to reach from the private to the general.

Anahtar Kelimeler

Hyponymy, Hyperonym, sub-meaning, superordinate, coverage, inclusion..

Kaynakça

• Aksan, D. (1982). Her yönüyle dil- ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Aksan, D. (1989). Kavram alanı-kelime ailesi ilişkileri ve Türk yazı dilinin eskiliği üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten.
• Aksan, D. (1999). Anlambilim. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aqbay, N. (2008). Abay jolı ensiklopediyası. Almatı: Arda.
• Avezov, M.M., Kekilbayev, E., Süleymanov, O.O. (2009). Babalar sözi (Cilt 54). Astana: Foliant.
• Bayınqol, Q. (2014). Qazak tilinin tüsindirme sözdigi. Almatı: Memlekettik Tildi Damıtuv İnstitutı.
• Crystal, D. (2008). A dictionary of linguistics and phonetics. Blackwell.
• Erdem, M. (2002). Türkmen Türkçesinde alt anlamlılık (Hyponymy). Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, (s. 63-73). Ankara.
• Günay, D. (2007). Sözcükbilime giriş. İstanbul: Multilingual.
• Karahan, A. (2013). Codex cumanicus'ta alt anlamlılık (Hyponymy). Karadeniz Araştırmaları, 187-203.
• Kenesbayoğlu, İ.K., Ahmedoğlu, F. Ş., vd. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. (N. Y. Hasan Oraltay, Çev.) İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları.
• Koç, K. (2019). Kazak Türkçesi- Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Qalıyev, B., Tüymebayev, J., Qurmanbayulı, Ş., Isqaqova, S. (2017). Muqağali tili. Almatı: Sardar Baspası.
• Qayratulı, B. (2020). Kazakların atları renklerine ve yaşlarına göre tanımlama ilmi. Egemen Qazaqstan. Erişim adresi: (https://egemen.kz/article/254505-qazaqtynh-dgylqy-tusteu-dgane-dgasyn-anyqtau-ilimi). (Erişim tarihi: 31.08.2023)
• Qаzаq Dästürli Mädeniyetiniñ Entsiklоpediyalıq Sözdigi, (https://enc_kaz.academic.ru/). (Erişim tarihi: 5.09.2023).
• Lyons, J. (1977). Semantics, 2 cilt, Cambridge- London.
• Malbaqov, M., Onğarbayeva, N., vd. (2011). Qazaq edebi eilinin sözdigi 1-15. Almatı: Dewir Baspası.
• Nısanbayev, Ä. (1998). A-Ä. Qazaqstan: Ulttıq ensiklopediya. Cilt I, Almatı: Qazaq Ensiklopeiyasınıñ Bas Redaksiyası.
• Nısanbayev, Ä. (2002). A-Ä. Qazaqstan: Ulttıq ensiklopediya. Cilt IV, Almatı: Qazaq Ensiklopeiyasınıñ Bas Redaksiyası.
• Palmer. F. R. (2020). Semantik-yeni bir anlambilim projesi. (R. Ertürk, çev.) Ankara: University Press.
• TDK. (2011). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu.
• Vardar, B. (1998). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Abc Kitabevi.
• Wäliy, N. Vd. (2013). Qazaq sözdigi: Qazaq tiliniñ birtomdıq ülken sözdigi. Almatı: Däwir Baspası.
• Yurtbaşı, M. (2013). Sınıflandırılmış kavramlar sözlüğü. İstanbul: Sartonet.