Alcoholic Beverages and Consumptıon Elements Accompanying Entertainments in Istanbul Winehouses

Yıl 2024, Sayı: 62, 75 - 108

İhsan Erdinçli

https://doi.org/10.21563/sutad.1538391

Öz

Öz
Osmanlı İstanbul’unda içki, gayrimüslim Osmanlı tebaasına tanınan haklar çerçevesinde meyhaneler vasıtasıyla tüketildi. Meyhaneler, 19. yüzyılın ortalarına kadar alkollü içki tüketilen yegâne sosyalleşme mekânı olarak kaldı. Bu süreçte yaşanan pek çok gelişme, Osmanlı Devleti’nin içki tüketimine yönelik yaklaşımını değiştirmesini, çeşitli tüketim alternatiflerinin toplumun hemen her kesimi tarafından kullanılabilmesini mümkün kıldı. İstanbul örneğinden hareketle planlanan bu çalışmanın amacı, sunum araçlarını göz ardı etmeden meyhanelerde tüketilen içki türlerini saptamak ve 19. yüzyılın ortalarında yaşanan alafrangalaşma sürecinin etkilerini belirlemektir. İstanbul meyhanelerinde tüketilen içki türleri, mekânın kendisi de dâhil olmak üzere klasik ve modern şeklinde iki temel döneme ayrılarak incelenmiştir. Bu doğrultuda 16. yüzyıla ait çeşitli türdeki kaynaklar incelendiğinde en çok karşılaşılan içki olarak şarap öne çıkarken onu değişik türdeki rakılar takip etmiştir. Serbest ticaret anlaşmaları ve modernleşme hareketleri, 19. yüzyılın ortalarından itibaren şaraba alternatif olarak rakı tüketiminde artışı beraberinde getirmiştir. Bu süreçte bira, konyak ve şampanya gibi Avrupaî içkilerin de Osmanlı pazarına girmesi, içki türlerinde dikkate değer bir çeşitlilik oluşturmuştur. “Yeni” içkiler, kendine özgü birahane, gazino vb. gibi mekânları doğururken meyhanelerde de tüketilmeye başlanmıştır. Hatta bazı mekânlar, dönemin kaynaklarında kimi zaman birbirlerinin yerine kullanılmıştır.
Anahtar Kelimeler:
Osmanlı, İstanbul, Meyhane, Alkollü İçkiler, Tüketim, 19. Yüzyıl, Değişim.
Abstract
Alcoholic beverages were consumed through winehouses (taverns) within the framework of the rights granted to non-Muslim Ottoman subjects in Ottoman Istanbul. Taverns were the sole socializing venues where alcohol was consumed until the mid-19th century. During this period, numerous developments made it possible for the Ottoman Empire to change its approach towards alcohol consumption and for various consumption alternatives accessible to almost every segment of the society. This study, based on the example of Istanbul, aims to identify the types of alcohol consumed in taverns, without overlooking the means of presentation, and to determine the effects of the modernization process that took place in the mid-19th century. The types of alcohol consumed in Istanbul taverns, including the place itself, have been examined by dividing them into two main periods: classical and modern. According to various sources from the 16th century, wine was the most commonly encountered drink, followed by different types of raki. Free trade agreements (1838) and modernization movements led to an increase in raki consumption as an alternative to wine from the mid-19th century. During this process, the introduction of European drinks like beer, cognac, and champagne into the Ottoman market created significant diversity in the types of alcohol. These “new” alcoholic beverages not only led to the creation of unique venues such as beer halls, casinos but also began to be consumed in taverns. Some venues were sometimes used interchangeably in contemporary sources.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Istanbul, Winehouses (Taverns), Alcoholic Beverages, Consumption, 19th Century, modernization.

İstanbul Meyhanelerinde İşret Âlemlerine Eşlik Eden İçkiler ve Tüketim Araçları

Öz

Osmanlı İstanbul’unda içki, gayrimüslim Osmanlı tebaasına tanınan haklar çerçevesinde meyhaneler vasıtasıyla tüketildi. Meyhaneler, 19. yüzyılın ortalarına kadar alkollü içki tüketilen yegâne sosyalleşme mekânı olarak kaldı. Bu süreçte yaşanan pek çok gelişme, Osmanlı Devleti’nin içki tüketimine yönelik yaklaşımını değiştirmesini, çeşitli tüketim alternatiflerinin toplumun hemen her kesimi tarafından kullanılabilmesini mümkün kıldı. İstanbul örneğinden hareketle planlanan bu çalışmanın amacı, sunum araçlarını göz ardı etmeden meyhanelerde tüketilen içki türlerini saptamak ve 19. yüzyılın ortalarında yaşanan alafrangalaşma sürecinin etkilerini belirlemektir. İstanbul meyhanelerinde tüketilen içki türleri, mekânın kendisi de dâhil olmak üzere klasik ve modern şeklinde iki temel döneme ayrılarak incelenmiştir. Bu doğrultuda 16. yüzyıla ait çeşitli türdeki kaynaklar incelendiğinde en çok karşılaşılan içki olarak şarap öne çıkarken onu değişik türdeki rakılar takip etmiştir. Serbest ticaret anlaşmaları ve modernleşme hareketleri, 19. yüzyılın ortalarından itibaren şaraba alternatif olarak rakı tüketiminde artışı beraberinde getirmiştir. Bu süreçte bira, konyak ve şampanya gibi Avrupaî içkilerin de Osmanlı pazarına girmesi, içki türlerinde dikkate değer bir çeşitlilik oluşturmuştur. “Yeni” içkiler, kendine özgü birahane, gazino vb. gibi mekânları doğururken meyhanelerde de tüketilmeye başlanmıştır. Hatta bazı mekânlar, dönemin kaynaklarında kimi zaman birbirlerinin yerine kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İstanbul, Meyhane, Alkollü İçkiler, Tüketim, 19. Yüzyıl, Değişim.

Kaynakça

• BOA, AE.MÇLB, 1/1, 29 Zilhicce 815 (1 Nisan 1413).
• Üsküdar Mahkemesi 5 Numaralı Sicil, (H. 930 - 936 / M. 1524-1530). (2010). Haz. Yasemin Dağdaş v.dğr., Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM, İstanbul.
• Üsküdar Mahkemesi 51 Numaralı Sicil (H. 987 -988 / M. 1579 - 1580). 2010. Haz. Rıfat Günalan, Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM, İstanbul.
• Üsküdar Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (H. 990 - 991 / M. 1582 - 1583). 2010. Haz. Hilal Kazan-Kenan Yıldız, Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM, İstanbul.
• Üsküdar Mahkemesi 9 Numaralı Sicil (H. 940 - 942 / M. 1534-1536). (2010) Haz. Kenan Yıldız, Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM, İstanbul.
• Indıcateur Oriental Annuaire-Almanach Commerce, Haz. Raphael C. Cervati, İstanbul 1881, 1885, 1891.
• İkdam, “Mülahaza: Izrar-ı Müskirat”, Birinci Sene, S. 51, 21 Eylül 1894, s. 2.
• İkdam, “Müskirat ve Mazarratı”, S. 120, 29 Teşrinisani 1894, s. 1.
• İkdam, “Müskirat Aleyhinde”, S. 2359, 20 Kânunusani 1901, s. 3.
• Sabah, “Sıhhatinizi İspirtolardan Muhafaza Ediniz”, S. 2239, 28 Ekim 1895, s. 4.
• Sabah, “Bomonti Birası”, S. 3084, 22 Haziran 1898, s. 4.
• Sabah, “Muhtıra: Konyak ve Sair Müskirat ve Mesele-i Tağşiş”, S. 6414, 10 Ağustos 1907, s. 1.
• İrtika, “Makale-i Mahsusa: Müskirat ve Mazarratı”, 2. Sene, S. 58-10, 4 Mayıs 1900, s. 39-40.
• Servet-i Fünun, “İspirtosuz Osmanlı Kına Kına Hülasası”, S. 441, 24 Ağustos 1899, s. 198.
• Servet-i Fünun, “Bir Müessese-i Sınaîye”, S. 994, 25 Haziran 1910, s. 96.
• Tanin, S. 286, 19 Haziran 1909, s. 4.
• Tanin, “Birahane-i Minerva”, S. 151, 1. Sene, 31 Kânunuevvel 1908, s. 4.
• Sabah, 1.Sene, S. 241, 1 Kânunuevvel 1876, s. 4.
• “Âlem-i İşret”, Dağarcık, S 8, 1288/1871, s. 251-253.
• İkdam, “Mülahaza: İşret ve Men-i Mazarratı”, S. 201, 6 Şubat 1310, s. 1.
• Sabah, 1.Sene, S. 22, 17 Mart 1876, s. 2.
• Sabah, 1.Sene, S. 54, 18 Nisan 1876, s. 2.
• Maarif, “Neş’e”, S. 8, 11 Eylül 1891, s.116-117.
• Sabah, S. 2266, 24 Kasım 1895, s. 4.
• Sabah, “Pschorr-Brau”, S. 2266, 24 Kasım 1895, s. 4.
• Sabah, “Ampilus”, S. 2266, 24 Kasım 1895, s. 4.
• Sabah, “Bomonti Birası”, S. 2480, 24 Nisan 1896, s. 4.
• Sabah, “Espaten Brau Birası”, S. 2500, 14 Temmuz 1896, s. 4.
• Servet-i Fünun, “Brasserie Steinbruch”, S. 283, 13 Ağustos 1896, s. 184.
• Sabah, “Konyak”, S.2649, 10 Zilkade 1314/12 Nisan 1897, s. 4.
• Sabah, “De Jardin’in Malt Birası”, S. 2904, 24 Aralık 1897, s. 4.
• Servet-i Fünun, “Damla Tedavi Olunur Mu”, S. 406, 22 Aralık 1898, s. 128.
• Servet-i Fünun, “Vebal Şarabı”, S. 410, 19 Ocak 1899, s. 160.
• Servet-i Fünun, “Bodu Şarabı”, S. 416, 2 Mart 1899, s. 207.
• Servet-i Fünun, “Norry Şarabı”, S. 421, 6 Nisan 1899, s. 40.
• Servet-i Fünun, “Mesud Aile”, S. 434, 6 Temmuz 1899, s. 143.
• Servet-i Fünun, “Hem Zevk Hem Tedavi”, S. 439, 10 Ağustos 1899, s. 283.
• Beyan’ül-Hak, “Zarar-ı Müskirat”, 1. Sene, S. 22, 1 Mart 1909, s. 502-504.
• Hikmet, “Müskirat Aleyhinde”, S. 1, 22 Nisan 1910, s. 7-8.
• Tanin, “Osmanlı Men‘i Müskirat Cemiyeti", S. 710, 23 Ağustos 1910, s. 3.
• Arkadaş, “Şarap ve Rakının İnsana Olan Zarar ve Ziyanı”, S. 7, 20 Kasım 1876, s. 3.
• Servet-i Fünun, “İnsan Nasıl Kuvvet Kesb Eder, S. 437, 27 Temmuz 1899, s.165.
• C. Diğer Eserler
• Ahmed Rasim. (1980). Matbûat hatıralarından muharrir, şair, edib. (K. Yetiş, haz.). İstanbul: Tercüman 1001 Eser,
• Ahmet Rasim. (1983). Anılar ve söyleşiler. (N. Erten, haz.). İstanbul: Çağdaş Yayınları.
• Altınay, A. R. (1923). Türkiye tarihi. İstanbul: Evrak-ı İslamiye Matbaası.
• Arpacı, M. (2015). Sağlam nesiller ya da dejenerasyon: Türkiye’de alkol karşıtı düşünce ve hareket (1910-1950). Toplum ve Bilim, S. 134, 30-54.
• Arslan, F. (2021). II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Men’i Müskirat meselesi (1908-1926). (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Âşık Çelebi. (2018). Meşâ’irü’ş-Şuara. (F. Kılıç, haz.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Aynî. (1993). Sâkînâme. (M. Arslan, haz.). İstanbul: Kitabevi.
• Ayşe Fahriye. (2018). Ev kadını. (T. Kut, haz.). İstanbul: Çiya Yayınları.
• Bahadır, S. C. (2012). 16. Yüzyıl Klasik Türk şiirinde şarap ve şarapla ilgili unsurlar. (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Baronyan, H. (2014). İstanbul mahallelerinde bir gezinti. (P. H. T. Babek, çev.). İstanbul: Can Sanat Yayınları.
• Bira fabrikası şube müdürlüğü. (1978). “Malt, Malt Hülasası ve Bira Mayası Nedir?”. Tekel Aylık Haber Bülteni, S. 1.
• Blaisdell, C. D. (1979). Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa malî denetimi. (A. İ. Dalgıç, çev.). İstanbul: Doğu-Batı Yayınları.
• Bozkurt, G. (2010). Batı hukukunun Türkiye’de benimsenmesi: Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne resepsiyon süreci, 1839-1939. Ankara: TTK Yay.
• Çidal, O. (2021). İbrahim Tırsî divanı’nda sosyal hayat. (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• De Amicis, E. (1986). İstanbul. (B. Akyavaş, çev.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• De Busbecq, O. G. (2013). Türk mektupları. (D. Türkömer, çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• De La Motraye. (2007). A. La Motraye seyahatnamesi. (N. Demirtaş, çev.). İstanbul: İstiklal Kitabevi.
• De Nerval, Gérard. (2012). Doğu’da seyahat. (S. Hilav, çev.). İstanbul: YKY Yay.
• Dernschwam H. (1992). İstanbul ve Anadolu’ya seyahat günlüğü. (Y. Önen, çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Doğan, G. (2010). Edirneli Nazmî dîvânı (transkripsiyonlu metin-inceleme). (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• du Velay, A. (1978). Türkiye maliye tarihi. Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Neşriyatı.
• Eldem, E. (2017). A French view of the Ottoman-Turkish wine market, 1890-1925”, Of Vines and Wines: The Production and Consumption of Wine in Anatolian Civilisations, Ancient Near Eastern Studies, Suplement 51, (T. Lucienne & P. Şenocak, ed.).
• Erdal, S. vd. (2020). Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de içki ile mücadele ve Hilâl-i Ahdar cemiyeti (1908-1927). İstanbul: Kitabevi.
• Eren, E. (2005). Geçmişten günümüze Anadolu’da bira. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Erdinçli, İ. (2021). Keyif günah ve suç arasında Osmanlı’da meyhaneler ve müdavimleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Erdinçli, İ. (2012). Tanzimat’tan I. Dünya Savaşı’na kadar Osmanlı’da birahaneler ve birahanecilik (İstanbul ve İzmir örneği). (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Erdinçli, İ. (2023). Tanzimat öncesi İstanbul’da Yabancı elçiliklerin içki tedariki ve tüketimi. Osmanlı Devleti’nin Diplomasi Tarihi- Makaleler 2, Ankara: Altınordu Yayınları.
• Evliyâ Çelebi. (2014). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: İstanbul. (S. A. Kahraman & Y. Dağlı, haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi. (2014). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, C. 2. (S. A. Kahraman & Y. Dağlı, haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fuhrmann, M. (2014). Beer, The drink of a changing World: Beer consumption and production on the shores of the aegean in the 19th century. Turcica, 45. doi: 10.2143/TURC.45.0.3032666
• Gelibolulu Mustafa ‘Âli. (1997). Gelibolulu Mustafa ‘Âli ve Mevâ‘ıdü’n-Nefais fî-Kavâ‘ıdi’l-Mecâlis. (M. Şeker, haz.). Ankara: TTK Yay.
• Georgeon, F. (2008). Osmanlılar ve içiciler: On dokuzuncu yüzyılda İstanbul’da alkol tüketimi. (C. D. Kut, çev.). Yemek ve Kültür, S. 13, 49-63.
• Georgeon, F. (2023). Rakının ülkesinde / Osmanlı İmparatorluğu’ndan Erdoğan Türkiyesi’ne şarap ve alkol (14.-21. yüzyıllar). (R. Akman, çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Hiç, V. (1968). Dodinîn Gazinosu, İstanbul Ansiklopedisi, (C. IX, s. 4639-4640), (R. E. Koçu, ed.). İstanbul: Koçu Yayınları.
• İbn Rüşd. (2015). Bidâyet’ül-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, C. 2, (A. Meylânî, çev.). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• İbn Rüşd. (2015). Bidâyet’ül-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, C. 2, (A. Meylânî, çev.). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• İbrâhim Halebî. (1980). Mültekâ tercümesi mevkûfât, C. I, (Mehmed Mevkûfâtî, şerh.), (A. Davudoğlu, sad.), (Ş. Gürel & Z. Tatlılı, haz.). İstanbul: Sağlam Kitabevi.
• İpekten, H. (1996). Divan edebiyatında edebî muhitler. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kabagöz, M. C. (2016). Eğlenirken modernleşmek. Ankara: Heretik Yayıncılık.
• Kazgan, H. (2002). Duyunu Umumiye”ye bırakılan alkollü içki vergileri, Finans Dünyası, S. 149, 96-99.
• Keskin, N. İ. (2009). Sosyal hayatın 17. yüzyıl dîvân şiirine yansımaları ve anlam çerçeveleri, (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Koyuncu, D. T. (2019). Osmanlı İmparatorluğu’nda alkollü içeceklerin (arak ve şarap) üretimi, ticareti ve tüketimi: 1792-1839 İstanbul örneği. (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Köse, Y. Dersaadet’te tüketim (1855-1923). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kutan, Ö. Ç. (2019). İstanbul meyhaneleri. Meyhane Kitabı, (E. Gürsoy Naskali, ed.). Kitabevi, İstanbul, 5-37.
• Kütükoğlu. M. S. (2013). Balta Limanı’na giden yol: Osmanlı-İngiliz iktisadî münasebetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Latîfî. (2000). Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (inceleme-metin). (R. Canım, haz.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Mansel, P. (2011). Konstantiniyye dünyanın arzuladığı şehir 1453-1924. (Ş. Erol, çev.). İstanbul: Everest Yayınları.
• Matthee, R. (2022). Introduction: alcohol production and consumption in the Modern Middle East, Middle Eastern Studies, Vol. 58, No. 2, 245-255. https://doi.org/10.1080/00263206.2022.2007585
• Mehmet Tevfik. (1991). İstanbul’da bir sene. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özcan, M. (2011). Düyûn-ı Umumiye idaresi ve Osmanlı iktisadı üzerine etkileri. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Özkan, Ö. (2005). Divan şiirinde sosyal hayat (14. ve 15. Yüzyıl). (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Öztekin, Ö. (2004). XVIII. yüzyıl divan şiirinde toplumsal hayatın izleri: divanlardan yansıyan görüntüler. (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Öztürk, Y. (2017). XIX. Yüzyıl arşiv belgelerine göre Osmanlı Devleti’nde içki ve yasakları. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Pamuk, Ş. (2020). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme (1820-1913). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pedro’nun zorunlu İstanbul seyahati. (1995). (F. Carım, çev.). İstanbul: Güncel Yayıncılık.
• Rakı ansiklopedisi. (2014). İstanbul: Overteam Yayınları.
• Reyhanlı, T. (1983). İngiliz gezginlerine göre XVI. yüzyılda İstanbulʼda hayat (1582-1599). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Sağlam, M. H. (2014). Osmanlı borç yönetimi: Düyûn-ı Umumiyye 1879-1891, I-I, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Sandalcı, M. (1997). Bira. Tombak, S. 14, 6-18.
• Samancı, Ö.(2006). 19. Yüzyıl İstanbul Mutfağı’nda Yeni Lezzetler. Yemek ve Kültür, 6, 86-96.
• Sandalcı, M. (2009). Osmanlı’da Bira Bahçeleri. Bilim ve Ütopya, (G. Bayer, söyleşi.). S. 182, 58-62.
• Serahsî. (2008). Mebsût, C. 24, (M. Alak vd., çev.). (M. C. Akşit, ed.). İstanbul: Gümüşev Yayıncılık.
• Sevengil, R. A. (2014). İstanbul nasıl eğleniyordu? (S. Önal, haz.). İstanbul: Alfa Yay.
• Simyonidis, M. Ç. (2012). İstanbulum tadım-tuzum, hayatım. İstanbul: Som Kitap.
• Şahin, E. (2011). Bâkî divanı’na göre 16. Yüzyıl Osmanlı toplum hayatı. (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Şahin, H. (2014). Selçuklu ve Erken Osmanlı döneminde Vefâiyye tarikatı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 70, 39-54.
• Şenyurt, O. (2021). Mekânın, zamanın ve eğlencenin sınırlarında Osmanlı’da gazinolar. Mimarlık ve Yaşam Dergisi, 6 (3), 947-967.
• Üsdiken, B. (1994). Eski Beyoğlu’nda, restaurant, birahane, bar, gazino ve meyhâneler-VIII. Toplumsal Tarih, S. 12, 25-30.
• Wratislaw, Baron W. (1981). Anılar. (M. S. Dilmen, çev.). İstanbul: Karacan Yayınları.
• Yılmaz, F. (2005). Boş vaktiniz var mı? veya 16. yüzyılda Anadolu’da şarap, eğlence ve suç. Tarih ve Toplum, 1, (241), 11-49.
• Zat, V. (1994). Âdâbıyla Rakı ve Çilingir Sofrası. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zat, V. (2010). Galata meyhanelerinin görkemli dönemleri. Gastro, S. 54.