Şem ü Pervâne Masnavis: Imaginative Reflections of the Air Archetype in the Figure of Nesîm/Bâd-ı Sarsar

Yıl 2024, Sayı: 62, 239 - 255

Nihal Yavuz

https://doi.org/10.21563/sutad.1538402

Öz

Öz
C. G. Jung, arketip kuramı ile insanlığın evrensel ve kolektif bilinçdışı kültürel temsillere sahip olduğunu ortaya koymuştur. İnsan muhayyilesinin ortak temsilleri olan arketiplerin ilk örnekleri mitlerde yer alır. Mitolojik motifler olarak var olan arketipler, tarihsel süreçte masal, destan, efsane gibi anlatılarda varlığını sürdürür. Edebi metinlerde ve farklı sanat dallarında çeşitli imgeler ve simgeler aracılığıyla kendini gösterir. Bu durum, edebi metinlerin arketipsel eleştiriyle ele alınmasına ve metinlerde çeşitli imgelerle tekrar eden arketiplerin incelenmesine imkân sağlar. Klasik Türk şiiri başta Türk kültür coğrafyası olmak üzere farklı kültür ve kaynaklardan beslenen bir şiirdir. Dolayısıyla Klasik Türk şiirinin başlıca metinlerinden olan mesnevilerde arketiplerin pek çok kez tekrar ettiğini söylemek mümkündür. Mesnevilerin kişi kadrosunda yer alan birçok tabiat unsurunun da birer arketip olarak yer aldığını görürüz. Bu çalışmada, Şem ü Pervâne mesnevilerinin kişilerinden nesîm/bâd-ı sarsar, hava arketipi bağlamında incelenmiştir. Hava, evrenin yaratılışında etkin olduğuna inanılan dört ana unsurdan ve ilk arketiplerden biridir. Tıpta ise insan vücudundaki kana karşılık gelmektedir. Baskın olduğu durumlarda, asabiyet ve değişken mizaca neden olur. Mitoloji ve semavî dinlerde rüzgâr imgesi incelendiğinde, fiziksel, zamansal, mekânsal ve mizaç olarak benzer özellikler taşıdığı tespit edilmiştir. Şem ü Pervâne’lerde nesîm/bâd-ı sarsar figürü bu özellikler bağlamında incelenmiştir. Sonuç olarak, nesîm/bâd-ı sarsar figürünün arketipsel nitelikler taşıdığı görülmüştür.
Anahtar Kelimeler:
Mitoloji, arketip, mesnevi, Şem ü Pervâne, nesîm/bâd-ı sarsar.
Abstract
C. G. Jung, with his archetype theory, revealed that humanity possesses universal and collective unconscious cultural representations. The first examples of archetypes, which are common representations of human imagination, are found in myths. Archetypes, existing as mythological motifs, continue to appear in narratives such as tales, epics, and legends throughout history. They manifest themselves through various images and symbols in literary texts and different art forms. This situation allows literary texts to be approached with archetypal criticism and enables the examination of recurring archetypes through various images in the texts. Classical Turkish poetry, nourished by different cultures and sources, especially the Turkish cultural geography, is a poetry that repeats archetypes many times in its main texts, including masnavis. We observe that many natural elements in the cast of characters of masnavis also appear as archetypes. In this study, the nesîm/bâd-ı sarsar, one of the characters in the masnavis of Şem ü Pervâne, is examined in the context of the air archetype. Air is one of the four main elements believed to be active in the creation of the universe and one of the first archetypes. In medicine, it corresponds to the blood in the human body. When dominant, it causes irritability and a changeable temperament. When examining the wind image in mythology and celestial religions, it is found to have similar characteristics physically, temporally, spatially, and temperamentally. In the Şem ü Pervâne mesnevis, the nesîm/bâd-ı sarsar figure is examined in this context. As a result, it is observed that the nesîm/bâd-ı sarsar figure possesses archetypal qualities.

Anahtar Kelimeler

Mythology, archetype, masnavi, Shem ü Pervâne, nesîm/bâd-ı sarsar.

Şem ü Pervâne Mesnevileri: Hava Arketipinin Nesîm/Bâd-ı Sarsar Figüründeki İmgesel Yansımaları

Öz

C. G. Jung, arketip kuramı ile insanlığın evrensel ve kolektif bilinçdışı kültürel temsillere sahip olduğunu ortaya koymuştur. İnsan muhayyilesinin ortak temsilleri olan arketiplerin ilk örnekleri mitlerde yer alır. Mitolojik motifler olarak var olan arketipler, tarihsel süreçte masal, destan, efsane gibi anlatılarda varlığını sürdürür. Edebi metinlerde ve farklı sanat dallarında çeşitli imgeler ve simgeler aracılığıyla kendini gösterir. Bu durum, edebi metinlerin arketipsel eleştiriyle ele alınmasına ve metinlerde çeşitli imgelerle tekrar eden arketiplerin incelenmesine imkân sağlar. Klasik Türk şiiri başta Türk kültür coğrafyası olmak üzere farklı kültür ve kaynaklardan beslenen bir şiirdir. Dolayısıyla Klasik Türk şiirinin başlıca metinlerinden olan mesnevilerde arketiplerin pek çok kez tekrar ettiğini söylemek mümkündür. Mesnevilerin kişi kadrosunda yer alan birçok tabiat unsurunun da birer arketip olarak yer aldığını görürüz. Bu çalışmada, Şem ü Pervâne mesnevilerinin kişilerinden nesîm/bâd-ı sarsar, hava arketipi bağlamında incelenmiştir. Hava, evrenin yaratılışında etkin olduğuna inanılan dört ana unsurdan ve ilk arketiplerden biridir. Tıpta ise insan vücudundaki kana karşılık gelmektedir. Baskın olduğu durumlarda, asabiyet ve değişken mizaca neden olur. Mitoloji ve semavî dinlerde rüzgâr imgesi incelendiğinde, fiziksel, zamansal, mekânsal ve mizaç olarak benzer özellikler taşıdığı tespit edilmiştir. Şem ü Pervâne’lerde nesîm/bâd-ı sarsar figürü bu özellikler bağlamında incelenmiştir. Sonuç olarak, nesîm/bâd-ı sarsar figürünün arketipsel nitelikler taşıdığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Mitoloji, arketip, mesnevi, Şem ü Pervâne, nesîm/bâd-ı sarsar.

Kaynakça

• Armutlu, S. (2020). Lami’i Çelebi- Şem‘ ü Pervâne. İstanbul: Kitabevi Yay.
• Armutlu, S. (1998). Zâtî’nin Şem‘ ü Pervânesi. (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Ateş, S. (1977). Kur’an-ı Kerim ve yüce meali. Ankara: Kılıç Yay.
• Aynur, H. (1993). Mahremî ve Şeh-nâmesi. (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=lv_3FXKS0n08pcnjmw4cUw&no=lv_3FXKS0n08pcnjmw4cUw
• Bayat, F. (2018). Türk mitolojik sistemi 2. İstanbul: Ötüken Yay.
• Bottero, J.-Kramer, S. N. (2020). Mezopotamya mitolojisi. (A. Tümertekin, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Campbell, J. (2000). Kahramanın sonsuz yolculuğu. (S. Gürses, çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çavuşoğlu, M. (1971). Necâti Bey Divanı’nın tahlili. İstanbul: MEB. Yay.
• Demirel, H. G. (2005). 18. Yüzyıl şairlerinden Beliğ Mehmed Efendi Divanı. (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Eliade, M. (1994). Ebedî dönüş mitosu. (Ü. Altuğ, çev.). Ankara: İmge Yayınevi.
• Erdağı, S. (1998). Rami Abdurrahman Çelebi Divanı. (Yayımlanmamış doktora tezi). İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Hansen, W. (2019). Yunan ve Roma mitolojisi. (Ü. H. Yolsal, çev.). İstanbul: Say Yay.
• Hallac-ı Mansur. (2012). Tavasin, (Y. Günenç, çev.). Yaba Yay.
• Harmancı, M. E. (2017). Manisalı Câmi’î Muhabbet-nâme (Vâmık u Azrâ). Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56461,manisali-camii-muhannet-namepdf.pdf?0
• Jung, C. G. (2020). Jung psikolojisi. (M. Ukray, çev.). İstanbul: E-Kitap Yayıncılık.
• Jung, C. G. (2021). Ruh (insan-sanat-edebiyat). (İ. H. Yılmaz, çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Kanar, M. (1995). Fehmî ve Şebisterî’den Şem ü Pervâne. İstanbul: İnsan Yay.
• Kara, N. (2009). Kalkedenli Mu‘idî’nin Şem ü Pervâne mesnevisi. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adres: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Karlıağa, H. B. (1991). Anâsır-ı erbaa. İslam ansiklopedisi. (Cilt 3, s. 149-151). İstanbul: Türkiya Diyanet Vakfı Yay.
• Koçak, A. (2014). Anadolu köy seyirlik oyunlarında insanlık serüveni: ölü oyunu örneği. Foklor/Edebiyat, 20 (79), 189-199. doi: 10.22559/folklor.406
• Kubbealtı (2024). https://lugatim.com/s/arketip
• Kutsal Kitap. (2016). İstanbul: Yeni Yaşam Yay.
• Moran, B. (2004). Edebiyat kuramları ve eleştiri. İstanbul: İletişim Yay.
• Nalbat, M. (2012). 15. yy. şairi Çâkerî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Öztürk, Ö. (2016). Dünya mitolojisi. Ankara: Nika Yayınevi.
• Pinch, G. (2020). Mısır mitolojisi. (E. Duru, çev.). İstanbul: Say Yay.
• Sefercioğlu, M. N. (2001). Nev’î Divanı’nın tahlili. Ankara: Akçağ Yay.
• Tanrıbuyurdu, G. (2018). Kalkandelenli Mu‘idî divanı. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59883,kalkandelenli-mu39idi-divanipdf.pdf?0
• Tarlan, A. N. (1997). Necati Beg divanı. İstanbul: MEB. Yay.
• Tatlıkatık, C. (2020). İzzet Ali Paşa divanının tahlili. (Yüksek lisans Tezi).Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Tavukçu, O. K. (2020). Hüsrev ü Şirin. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10666,metinpdf.pdf?0
• Tekin, G. (1991). Feyzî Çelebi- Şem‘ ü Pervâne. Harvard University: Sources of Orienal Languages And Literatures.
• Tekin, G. (2020). Simurg’un kanadı-mitoloji ve edebiyat makaleleri. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Tekin, G. (2009). Divan edebiyatındaki bazı motiflerin mitolojik kökenleri. Harvard: Journal of Turkish Studies. 33(II),181-200.
• Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.