Ortaçağ’dan Geç Osmanlı Dönemine Kadar Bitlis Kalesi Sırlı Seramikleri

Yıl 2024, Sayı: 63, 375 - 405

Yunus Emre Karasu

https://doi.org/10.21563/sutad.1299895

Öz

2022 yılı Bitlis Kalesi kazı çalışmaları saray kısmında, hamam çevresinde ve restorasyon çalışmaları kapsamında batı sur duvarlarında yapılmıştır. Kazı çalışmalarında seramik başta olmak üzere lüle, fincan, metal ve cam buluntular ele geçirilmiştir. Konumuzu oluşturan seramik buluntuları Ortaçağ’dan Geç Osmanlı dönemine kadar uzanmaktadır. Kazı çalışmalarında tabaka takibinin mümkün olmaması sebebiyle tarihlendirmeye yönelik veriler oldukça sınırlıdır. Ancak hamur, sır ve form özellikleri yanı sıra sur temellerinin tespitine yönelik derinleşilebilen alanlar Bitlis Kalesi seramiklerinin anlaşılmasına katkı sağlamıştır. 12.yüzyıldan 18.yüzyılı arasına tarihlenen Türk-İslam dönemi seramikleri Bitlis Kalesi’nin ekonomik, sosyo-kültürel ve ticari yaşamına dair önemli veriler sunmaktadır. Geleneksel anlayışla seramik üretimi yapıldığı bilinen Bitlis Kalesi’nde 2022 yılı kazı çalışmalarında ele geçirilen seramikler bölge kültürünün beslendiği kaynakları da yansıtmaktadır. Seramik buluntularında Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Devleti yanı sıra Safevi örnekleriyle karşılaşılmakla ve bu kültürlerin yerel örneklerde etkileri hissedilmektedir. Çalışmamızda Bitlis Kalesi 2022 yılı sırlı seramik buluntuları incelenmekle birlikte buluntuların tarihlendirilmesi, üretim yerleri ve kültürel etkileşim üzerinde durulacaktır. Bölge seramik üretimi ve çeşitliliğinin gelişimine dair varılan çıkarımlara da değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Ortaçağ, Bitlis Kalesi, Seramik, Osmanlı, Safevi, Beylikler, Selçuklu

Teşekkür

Bitlis Kalesi kazı çalışmalarını yürüten Ahlat Müze Müdürü Mikail Erçek’e ve Müze Uzmanı Azad Örmek’e teşekkür ederim.

Glazed Ceramics of Bitlis Castle from the Medieval to Late Ottoman Period

Öz

Bitlis Castle excavations in 2022 were carried out on the palace part, the bath area and the western city walls within the scope of restoration works. During the excavations, ceramics, bowls, cups, metal and glass finds were found. The ceramic finds that make up our subject range from the Middle Ages to the Late Ottoman period. Since it is not possible to follow the stratigraphy during the excavations, the data for dating is very limited. However, in addition to the paste, glaze and form features, the areas that can be deepened for the determination of the foundations of the city walls contributed to the understanding of the ceramics of the Bitlis Castle. Turkish-Islamic ceramics dating from the 12th to the 19th centuries provide important data on the economic, socio-cultural and commercial life of Bitlis Castle. The ceramics found during the 2022 excavations in Bitlis Castle, which is known to produce ceramics with a traditional understanding, also reflect the sources from which the regional culture is fed. In addition to the Anatolian Seljuks, Principalities and Ottoman Empire, Safavid examples are encountered in the ceramic finds, and their effects are felt in local examples. In our study, the glazed pottery finds of the Bitlis Castle 2022 will be examined, and the dating of the finds, production sites and cultural interaction will be emphasized. Inferences about the development of ceramic production and diversity in the region will also be mentioned.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Medieval, Bitlis Castle, ceramics, Safavid, beyliks, Seljuks.

Kaynakça

• Acara Eser, M. (2020). Divriği kale kazısı sırlı seramik buluntuları: ilk sonuçlar ve yerel üretim izleri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 37 (1), 136-153. doi.org/10.32600/huefd.605647
• Armstrong P. & Günsenin, N. (1995). Glazed pottery production at Ganos. Anatolia Antiqua, 3, 179-201. doi.org/10.3406/anata
• Armstrong P. (1989). Byzantine and later settlements in eastern Phokis. British School at Athens, (84), 1-47. doi.org/10.1017/S0068245400020864
• Arthur L. (1957). The Ottoman pottery of Isnik. Ars Orientalis, (2), 247-281. Erişim Adresi: www.jstor.org
• Azimli, D. (2010). Safevi-Osmanlı ilişkilerinde Doğu Anadolu meselesi (ekonomik yönden)”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (2), 100-114. Erişim Adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/usaksosbil/issue/21650/232760
• Baş, G. & Yılmaz G. (2022). Van müzesi’nde bulunan İslami dönem sırlı seramikleri üzerine bir değerlendirme. TÜBA-AR, (30), 117-142. doi.org/10.22520/tubaar2022.30.006
• Baş, G. (2001). Bitlis’teki mimari yapılarda süsleme. Sanat Tarihi Dergisi, XI, 21-42. Erişim Adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/std/issue/16514/172422
• Baş, G. (2010). Bitlis kalesi sırlı seramikleri üzerine bir değerlendirme. XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 83-92.), Denizli: Biltur Basın Yayın.
• Baş, G. (2012). Bitlis kalesi kazısı sırlı seramikleri (2004-2012), Ankara: Pegem Akademi.
• Baş, G. (2013). Bitlis kalesi kazısı’nda ele geçen Avrupa bağlantılı buluntular. 14th International Congress of Turkish Art in (s. 609-618), Paris: College de France.
• Baş, G. (2018). Bitlis kalesi arkeolojik kazı çalışmaları (2011-2015), İstanbul: Ege Yayınları.
• Baş, G. (2018). Bitlis kalesi’nde seramik üretimine ilişkin bazı bulgular ve seramik üretim alanları. XI. AIECM3 Uluslararası Orta Çağ ve Modern Akdeniz Dünyası Seramik Kongresi Bildirileri içinde (s.171-177), 1, İstanbul: Koç Üniversitesi.
• Beksaç A. E. (2008). Safaviler-sanat. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 35, s. 457-459), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Beyazıt, Y. (2011). Evliya Çelebi’nin sunduğu önemli bir portre: Bitlis Hanı Abdal Han. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (10), 67-82. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/pausbed/issue/34722/383895
• Bikic, V. (2003). Gradska Keramika Beograda (16-17. Vek), Beograd: Arheoloski Instıtut.
• Crowe, Y. (2008). Safevi seramik ve çinileri. Louvre Koleksiyonlarından Başyapıtlarla İslam sanatının 3 Başkenti: İstanbul, İsfahan, Delhi içinde (s. 75-79) Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Çeken, M. (2005). Hasankeyf (1991, 2001-2003 Yılı) kazı buluntusu fırın ve atölyeleri ile seramik malzemeleri (Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Denknalbant Çobanoğlu A., Konyar, H. B., Çobanoğlu, A. V. (2016). Eski Van şehri kazı alanında bulunan keramikler ve çiniler. XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu içinde (s.138-159), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları.
• Doger, L. & Armagan, M. E. (2020). Amorium, yukarı şehir iç sur alanı kazısından geç ortaçağ sırlı seramikleri üzerine ilk gözlemler. Art-Sanat, 14, 71–110. doi.org/10.26650/artsanat.2020.14.0004
• Elnikov M. (2017). Строительная кашинная керамика городища конские воды. Поливная Керамика Средиземноморья И Причерноморья X—Xvııı Вв. (s.363-386), 2, Казань- Кишинев.
• Evliya Çelebi, (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Bağdad-Basra-Bitlis-Diyarbakır Isfahan-Malatya-Mardin-Musul-Tebriz-Van (S. A. Kahraman-Y. Dağlı, Çev.). C.1. Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fehervari, G. (2000). Ceramics of the Islamic world: in the Tareq Rajab Museum. London-New York: I. B. Tauris Publishers.
• Golombek, L., Mason R. B. & Proctor, P. (2001). Safavid potters' marks and the question of provenance. Iran, (39), 207-236. Erişim Adresi: www.jstor.org
• Gompertz, G. M. (1980). Chinese celadon wares. London & Boston.
• Gök Gürhan, S. (2008). Beylikler dönemi’ne ait sgraffito teknikli ve tek renk sırlı kaplar (Manisa Gülgün Hatun Hamamı buluntuları). Sanat Tarihi Dergisi, XVII (2), 59-83. Erişim Adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/std/issue/16525/172505
• Grube, E. J. (1976). Islamic pottery of the eighth to the fifteenth century in the Keir Collection. London: Faber and Faber Limited.
• Grube, E. J. (1994). Cobalt and lüstre: the first centuries of Islamic pottery, England: Oxford University Press.
• Hayes, J. W. (1992). Excavations at Saraçhane in Istanbul. 2, England: Oxford.
• İbrahimoğlu, C. (2022). Ahlat Müzesi’nde bulunan ortaçağ (İslami) dönem sırlı seramikler (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Jamileh Mansouri Jezabadi, Haskem Hosseini and Mitra Shateri (2018). “Introducing and Comparative study of kubachi tiles of Vazir bathhouse in Isfahan”, Motaleate Tatbighi Honar, 8 (15), 101-119. (جمیله منصوری جزآبادی, سید هاشم حسینی, میترا شاطری, (۱۳۹۷). " معرفی و مطالعه تطبیقی کاشیهای کوباچه حمام وزیر در شهر اصفهان”, مطالعات تطبیقی هنر) Erişim adresi: https://www.noormags.ir
• Karasu, Y. E. & Şen, K. (2022). Malatya Battal Gazi ilçesinde bir seramik üretim merkezi: Şehabiyye-i Kübra Medresesi kurtarma kazısı (çini, seramik, fincan, lüle). İstanbul: Ege Yayınları.
• Karasu, Y. E. (2021). Komana örneği üzerinden Anadolu Selçuklu dönemi Kırım seramik ticareti ve usta göç hareketliliği. Karadeniz Araştırmaları. XVIII (71), 717-733. Erişim Adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/karadearas/issue/68671/1079733
• Karasu, Y. E. (2022). Niğde/Tyana (Kemerhisar) kazısı Türk-İslam dönemi seramikleri. Sanat Tarihi Yıllığı, 31, 277-317. doi.org/10.26650/sty.2022.1025378
• Karasu, Y. E. (2023). Bitlis Kalesi Osmanlı dönemi günlük yaşamında sırsız seramikler (2022 yılı kazı sezonu). Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11, 1066-1088. doi.org/ 10.51531/korkutataturkiyat.1310053
• Küpeli, Ö. (2018). İpek, ticaret yolları ve Osmanlı-Safevi mücadelesinde ekonomik rekabet. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, İslam Kongresi Özel Sayısı, 322-340. Erişim Adresi: http://isamveri.org
• Lane, A. (1939). The so-called “Kubachi” wares of Persia. The Burlington Magazine for Connoisseurs, (75), 156- 162. Erişim Adresi: www.jstor.org
• Liaros, N. (2018). Late Ottoman tableware from Didymoteicho and some noteson pots’ form, function and identity”, XIth Congress AIECM3 on Medieval and Modern Period Mediterranean Ceramics Proceedings in (s.203-216), 1, İstanbul: Koç Üniversitesi.
• Mason, R. B. (1997). Medieval Egyptian lustre-painted and associated wares: typology in a multidisciplinary study. Journal of the American Research Center in Egypt, (34), 201-242. Erişim Adresi: www.jstor.org
• Mason, R. B. J. (2004). Shine like the sun: lustre-painted and associated pottery from the medieval Middle East. Canada: Mazda Publishers.
• Meydan, Ö. (2020). Hoşap kalesi kazısı seramikleri (2007-2017) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Narozhny, E. (2017). О находках поливной керамики xııı—xıv вв. на территории северного кавказа. Поливная Керамика Средиземноморья И Причерноморья X—XVIII вв. (s. 513-538), 2, Казань- Кишинев.
• Ölçer, S. (2018). 15 ve 16. yüzyıl mavi-beyaz seramikleri: Osmanlı, Safevi ve Çin hanedanlığı örneklerinin üslup bağlamında karşılaştırılması. Sanat Tarihi Dergisi, XXVII (1), 265-301. doi.org/10.29135/std.391638
• Özer, M., Dündar, M., Güner, Y. & Uçar, H. (2015). Edirne yeni saray kazısı (saray- ı cedîd- i âmire) 2011 yılı çalışmaları. Sanat Tarihi Dergisi, XXIV (1), 73-106. doi.org/10.29135/std.272958
• Özgüdenli, O. G. (2010). Şeref Han. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 38, s. 548-550), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özkul Fındık, N. (2001). İznik Roma tiyatrosu kazı buluntuları 1980-1995 arasındaki Osmanlı seramikleri. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Özkul Fındık, N. (2008). Hasankeyf seramikleri (2004-2006). Ankara: Çardaş Yayınevi.
• Peck, E. H. (1980). A "Kubachı" plate and related Islamic ceramics. Bulletin of the Detroit Institute of Arts, 58 (2), 62-71. Erişim Adresi: https://www.jstor.org
• Pektaş, K. (2009). Bitlis kalesi kazısı 2007 yılı çalışmaları. 30. Kazı Sonuçları Toplantısı içinde (s.317-326.), 4, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Polat, T. (2018). Marmaray projesi kazılarında ortaya çıkarılan Osmanlı seramikleri (Üsküdar, Sirkeci, Yenikapı Marmaray istasyonları ve Haliç metro ayakları) (Yayımlanmamış doktora tezi). Ege Üniversitesi, İzmir.
• Polat, T. (2022). Horiskale ortaçağ seramikleri. Sanat Tarihi Yıllığı, 31, 407-431. doi.org/10.26650/sty.2022.1056840
• Reitlinger, G. (1938). The ınterim period in Persian pottery: an essay in chronological revision”, Ars Islamica, 5 (2), 155-178. Erişim Adresi: https://www.jstor.org
• Sümer, F. (1976). Safevi devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü (Şah İsmail ile halefleri ve Anadolu Türkleri). Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları.
• Şen, K. & Karasu, Y. E. (2021). Arkeolojik veriler ışığında Bitlis kale kazısı seramik buluntuları (2018-2019 yılı kazı dönemi). İstanbul: Ege Yayınları.
• Tuncel, M. (1992). Bitlis. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 6, s. 225-228), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Uçar, H. & Uçar, A. (2018). Tire Kutu Han kazısı Beylikler ve Osmanlı dönemi seramikleri. Sanat Tarihi Dergisi, XXVII (1), 1-33. doi.org/10.29135/std.339743
• Uçar, H. (2014). Edirne yeni saray kazısı seramikleri (Yayımlanmamış doktora tezi). Ege Üniversitesi, İzmir.
• Uçar, H. (2019a). 2013-2014 yılı Edirne yeni saray kazısı İznik ve Kütahya seramikleri. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17 (3), 365-386. doi.org /10.18026/cbayarsos.596137
• Uçar, H. (2019b). Edirne Yemiş Kapanı kazısı’ndan bir grup Osmanlı seramiği. Yaşar Erdemir’e Armağan Sanat Tarihi Yazıları içinde (s. 509-541). Konya: Literatürk Academia.
• Watson, O. (2005). Ceramics from Islamic lands, Unites States of America: Thames&Hudson.
• Yenişehirlioğlu, F. (1994). İstanbul-Tekfur Sarayı-Osmanlı dönemi çini fırınları ve Eyüp çömlekçiler mahallesi yüzey araştırmaları. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde (s.535- 566), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Yılmazyaşar, H. & Karasu, Y. E. (2022). Ortaçağ Seramik sanatı bağlamında Karacahisar kalesi seramikleri. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, V (II), 336-367. doi.org/10.48120/oad.1156404
• Yılmazyaşar, H., Karasu, Y. E. & Özkul Fındık, N. (2023). Bizans’tan Osmanlı’ya: Karacahisar kalesi seramikleri (2019-2022). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.