Osmanlı Modernleşmesinde Ahmed Fethi Paşa’nın Rolü

Yıl 2024, Sayı: 63, 261 - 283

Ahmet Dönmez , Arif Özdemir

https://doi.org/10.21563/sutad.1360891

Öz

Osmanlı modernleşmesi, klasik dönem Osmanlı idarî, siyasi, askerî iktisadi ve hukuki yapısında büyük dönüşüme sebep olmuştur. Bu sürecin gelişim aşamalarını sebep sonuç ilişkisi içerisinde anlamak ve bu süreçte etkili olan aktörleri tespit etmek modernleşme tarihi açısından son derece önemlidir. XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren yenilikçi-muhafazakâr çatışmasının sürdüğü bir sırada, modernleşme çalışmalarında oynadıkları rolle öne çıkan birçok devlet adamı üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Ancak bu devlet adamları arasında yer alan Ahmed Fethi Paşa’nın bu sürece katkıları üzerine çalışmalar yeterli düzeyde değildir.
Ahmed Fethi Paşa, yurt içi ve yurt dışında üstlendiği görevler, elçilikleri ve özellikle Tophane müşirlikleriyle Tanzimat dönemi modernleşme sürecinde etkin bir rol oynamıştır. Onun fikirleri ve devlet kademesindeki görevlerinde gösterdiği yararlılıklar, Tanzimat dönemi reformlarına çok yönlü olarak katkı sağlamıştır. Tanzimat’ın ilanı öncesi ve sonrasında Mustafa Reşid Paşa’ya önemli destekler sağlamıştır. Ahmed Fethi Paşa almış olduğu iyi eğitim ve Batı kültürüne olan hâkimiyetiyle dönemin diğer damatlarından daha farklı bir çizgiye ve yenilikçi bir anlayışa sahip olmuştur. Öyle ki Avrupa’da Avrupa vizyonuna sahip ve reformist bir kişi olarak tanınmıştır. Çalışmada, Ahmed Fethi Paşa’nın devlet kademesindeki yurtiçi ve yurtdışı görevleri sırasında Osmanlı modernleşme sürecinde nasıl bir rol üstlendiği ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Ahmed Fethi Paşa’nın görevleri esnasında yabancı uzman istihdamı ve Avrupa’dan teknoloji transferi gibi askerî modernleşmedeki rolü, elçilikleri ve diğer alanlardaki faaliyetleri ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Fethi Paşa, Mustafa Reşid Paşa, Modernleşme, Reform, Tanzimat.

The Role of Ahmed Fethi Pasha in Ottoman Modernization

Öz

Ottoman modernization caused a significant transformation in the administrative, political, military, economic and legal structure of the classical period of Ottoman Empire. It is extremely important for the history of modernization to understand the development stages of this process within the cause-and-effect relationship and to identify the actors that are effective in this process. While the innovative-conservative conflict continued from the first half of the 19th century, research was conducted on many statesmen who stood out for their role in modernization efforts. However, more than studies on the contributions of Ahmed Fethi Pasha, one of these statesmen, to this process are required. Ahmed Fethi Pasha played an active role in the modernization process of the Tanzimat period with his duties at home and abroad, his embassies and especially his Tophane mushir. His ideas and usefulness in his duties at the state level contributed to the reforms of the Tanzimat period in many aspects. He supported Mustafa Reshid Pasha significantly before and after the declaration of Tanzimat. With the excellent education he received and his command of Western culture, Ahmed Fethi Pasha had a different line and an innovative approach than other sons-in-law of the period. So much so that he was recognized in Europe as a reformist with a European vision. The study revealed Ahmed Fethi Pasha's role in the Ottoman modernization process during his domestic and international duties at the state level. Ahmed Fethi Pasha’s role in military modernization, such as the employment of foreign experts and technology transfer from Europe, his embassies and his activities in other areas during his duties were explained in detail.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Fethi Pasha, Mustafa Reshid Pasha, Ottoman modernization, reform, Tanzimat edict.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• A.MKT (Sadaret Mektubi Kalemi), 78/4, 198/46, 146/5.
• A.MKT.MVL (Sadâret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ), 15/19.
• A.MKT.NZD (Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva’ir Evrakı), 100/44, 189/37.
• HAT (Hatt-ı Hümâyûn), 37483, 37518. E, 37710. C, 46738.
• HH (Hazine-i Hâssa), 1183/47047.
• HR.MKT (Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi), 60/100, 87/73.
• HR.SFR (Hariciye Nezâreti Londra Sefareti Belgeleri), 32/5.
• İ.DH (İrade Dahiliye), 20237, 338/22219.
• İ.HR (İrade Hariciye), 5072, 5332.
• İ.MSM (İrade Mesail-i Mühimme), 17/387, 17/389, 17/399.
• İ.MVL (İrâde Meclis-i Vâla), 15/233, 315/13229.
• İ. MVL (İrade Meclis-i Vâlâ), 15/233.
• MB (Mâbeyn Evrakı), 21/61.
• The National Archives (TNA)
• Foreign Office (FO), defter no. 78/646, 677, 893; 195/148.
• Durham University Library, Papers of John Viscount Ponsonby (GB-0033) GRE/E, no. 489/1A38.
• Manchester Weekly Times and Examiner, 04 Haziran 1848.
• Monmouth Democrat, 11 Mayıs 1854.
• Monongahela Valley Republican, 26 Mayıs 1854.
• Sheffield and Rotherham Independent, 25 Ağustos 1855.
• Takvim-i Vekayi, no. 104, 22 Haziran 1835; no. 160, 28 Ocak 1838; no. 471, 13 Ağustos 1852.
• The Freeman’s Journal, 26 Haziran 1839.
• The Morning Chronicle, 30 Aralık 1839, 03 Aralık 1844.
• 3. Kitaplar, Tezler ve Makaleler
• Ahmed Cevdet Paşa (1953). Tezakir 1–12. (C. Baysun, haz.). Ankara: TTK Yayınları.
• Ahmed Lütfî Efendi (1984). Vak‟a-nüvis Ahmed Lütfî Efendi tarihi. (M. Aktepe, haz.). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Akyıldız A. (1993). Tanzimat dönemi Osmanlı merkez teşkilatında reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Akyıldız, A. (2007). Haliç’te Seyrüsefer Haliç vapurları şirketi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Akyıldız, A. (2012). Osmanlı bürokrasisi ve modernleşme. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ali Fuad (1928). Rical-i mühime-i siyasiyye. İstanbul: Yeni Matbaa.
• Boyar, P. (1948). Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti devirlerinde: Türk ressamları, hayatları ve eserleri. Ankara: Jandarma Basımevi.
• Bozkurt, G. (1996). Batı hukukunun Türkiye’de benimsenmesi: Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne resepsiyon süreci (1839-1939). Ankara: TTK Yayınları.
• Cezar, Y. (1972). Mufassal Osmanlı tarihi, C. VI, İstanbul: Güven Yayınevi.
• Cezar, Y. (1991). 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde yeni teknoloji uygulama ve sınaî tesis kurma çabalarından örnekler, Toplum ve Ekonomi, S. 1, İstanbul: Bağlam Yayınları, 161-186.
• Clark, Edward C. (1992). Osmanlı sanayi devrimi. Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, (E. İhsanoğlu, haz.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 37–52.
• Çadırcı M. (2008). Tanzimat sürecinde Türkiye askerlik. İstanbul: İmge Kitabevi.
• Çağlar, B. (2010). İngiliz Said Paşa ve günlüğü (jurnal). İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
• Dönmez A. (2019). Osmanlı Devleti’nde iktidar mücadelesi (1845–1858). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Dönmez A. (2022). Ahmed Fethi Paşa’nın Viyana ve Paris elçilikleri (1835-1840). Osmanlı Devleti’nin Diplomasi Tarihi: Makaleler 2, ed. Mehmet Alaaddin Yalçınkaya- Uğur Kurtaran, Ankara: Altınordu Yayınları, 211-232.
• Dönmez, A. (2014). Osmanlı modernleşmesinde İngiliz etkisi: diplomasi ve reform (1833–1841). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Dönmez, A. (2016). Mustafa Reşid Paşa ve reform karşıtları: Tanzimat Fermanının bedeli, Turkish Studies, C. XI, S. 6, 17–30.
• Eğecioğlu, Ö. (2011). Kraliçe Viktorya’nın taç giyme töreni ve Fethi Ahmed Paşa, Toplumsal Tarih, S. 211, 68–73.
• Eryılmaz, B. (2006). Tanzimat ve yönetimde modernleşme, İstanbul: İşaret Yayınları.
• Güran, T. (1992). Tanzimat döneminde devlet fabrikaları, (H. D. Yıldız, ed.). 150. Yılında Tanzimat İçinde, Ankara: TTK Yayınları, 235–257.
• Haberal, E. (2022). 19. yüzyılda ‘Eser-i İstanbul’ damgalı porselen üretimi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hayta, N.- Ünal U. (2016). Osmanlı Devleti’nde yenileşme hareketleri (XVII. yüzyıl başlarından yıkılışa kadar). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Hut, D. (2020). Fethi Paşa, DİA, (C. Ek 1, s. 450–451). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kaya, Ş. (2017). XIX. Yüzyılda İstanbul’da tuğla üretimi ve Çobançeşme tuğla fabrikası, Asos Journal, S. 50, 165-188.
• Kaynar, R. (1999). Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat. Ankara: TTK Yayınları.
• Kılıç, M. (2019). Osmanlı Devleti hizmetinde bir Rum diplomatının portresi: Viyana maslahatgüzarı Yanko Mavroyani (Jean Mavroyeni), Tanzimattan Günümüze Olaylar ve kişiler Ekseninde Türk Hariciyesi. (İ. S. Yuca & H. Kara, ed. İstanbul: Kitabevi Yayınevi, 169-188.
• Kırlı, E. (2019). Osmanlı mülkünde inşa olunan ilk zırhlı vapur, OTAM, S. 46, Güz, 231–260.
• Köşe, A. (2003), Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'de karantina yani usûl-i tahaffuzun tarihçesi, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 1, 89-119.
• Kuneralp, S. (1999). Son dönem Osmanlı erkân ve ricali (1839-1922). İstanbul: İsis.
• Küçükerman Ö. (2005). Tanzimat dönemi devlet adamlarından Fethi Ahmed Paşa ve Türk cam sanayiinin gelişimine katkıları, İstanbul: Sinan Genim’e Armağan- Makaleleri, 460-472.
• Küçükerman, Ö. (1987). Dünya saraylarının prestij teknolojisi: Porselen sanatı ve yıldız çini fabrikası, İstanbul: Sümerbank Yayınları.
• Macfarlane, C. (2023). Türkiye ve Yazgısı Türkiye’nin durumunu incelemek üzere 1847 ve 1848 yıllarında yapılan bir yolculuğun raporu. (F. Yıldırım, çev.). Ankara: Abis Yayınları.
• Muhtar, O. (1920). Müze-i Askerî-i Osmanî züvvârına mahsûs rehber. İstanbul: Necm-i İstiklal Matbaası.
• Muşmal, H. (2009). Osmanlı Devleti’nde eski eser politikası Konya vilayeti örneği (1876-1914). Konya: Kömen Yayınları.
• Öz, T. (1949). Ahmed Fethi Paşa ve müzeler, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, S. 5, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1–16.
• Öztürk, H.-Karasu C. (2014). Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane’nin kurucusu Charles Ambroisse Bernard’in eserleri ve Osmanlıya etkileri üzerine bir değerlendirme, Adli Tıp Bülteni, C. 19, S. 3, 125–134.
• Seyitdanlıoğlu, M. (1999). Tanzimat devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868). Ankara: TTK Yayınları.
• Shaw, Wendy M. K. (2020). Osmanlı müzeciliği müzeler, arkeoloji ve tarihin görselleştirilmesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sunay, S. (2020). Bir hanedan damadının yaşam tarzı ve standartı: Ahmed Fethi Paşa’nın terekesi, Belleten, C. 84, S. 300, Ağustos 2020, 745–788.
• Süreyya, M. (1996). Sicil-i Osmani, C. 1, (N. Akbayar, haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şehsuvaroğlu, Halûk Y. (1971). Fethi Ahmed Paşa, İstanbul Ansiklopedisi, (C. X, s. 5708-5709), (R. E. Koçu, haz.). İstanbul: Koçu Yayınları.
• Tanıyıcı, Ş.-Kahraman S. (2017). II. Abdülhamit’in dış politikasında İslamcılık ve İngiliz Şeyhülislam Abdullah Quilliam, Medeniyet ve Toplum Dergisi, C. 1, S. 2, Konya: NEÜ Yayınları, 7-31.
• Taşkın, F. (2007). Kırım Savaşı’nın Osmanlı Devleti’ne ekonomik etkileri ve iaşe sorunu, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Turan, H. (2019). III. Selim’den Tanzimat’a Osmanlı Devleti’nde yeniden yapılanma hareketleri, Aksaray: Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C. 11, S. 2, 37-46.
• Ulutaş, S. (2015). Sanayileşme sürecinde geleneksel Osmanlı üretim sektörü: Tarsus örneği (1839-1856), Milli Folklor Dergisi, C. 14, S. 105, 58-70.