I. Dünya Savaşı Sırasında Azerbaycan Türklerinin Rus Esaretinden Kaçırdığı Türk Subayları

Yıl 2024, Sayı: 63, 285 - 311

Musa Göktuğ

https://doi.org/10.21563/sutad.1361312

Öz

Sarıkamış Harekatı’ndan sonra, esir düşen Türk asker ve subaylar Rusya içlerine ve Sibirya’ya götürülmüştür. Türk esirler, Ermeni askerlerin muhafazasında insanlık dışı bir yolculukla yaklaşık iki günde Tiflis’teki Naftlug Esir Toplama ve Aktarma Merkezi’ne taşınmıştır. Bu merkezde, yolda hayatını kaybedenler defnedilmiş, ağır hasta olanlar seçilip ölüme terkedilmiş, yaşama ihtimali olanlar Rusya’daki başka esir kamplarına nakledilmiştir. Bu nakil sırasında ikinci sırada Bakü açıklarında bulunan Nargin Adası’nda bulunan Esir Toplama ve Aktarma Merkezi gelmiştir. Buradaki koşulların Natflug’dan da ağır olmasından dolayı Türk esirler cezireye Cehennem Adası adını vermiştir. Böyle bir ortamda Azerbaycan Türkleri, hem Türk esirlere yardım etmeye hem de fırsatını bulduğunda Rus esaretindeki subayları kaçırmaya çalışmıştır. Kaçırılan subaylar, Anadolu’ya gönderilmiş, yurda döndükten sonra yeniden savaşmış, Kurtuluş Savaşı’na katılmış ve nihayet Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda önemli görevleri yerine getirmiş ve bazı ilklere imza atmıştır. Bu çalışmada Azerbaycanlıların, Türk esirlere yönelik yardım çalışmaları ve onların kaçırılarak yurda dönmelerini sağlamaları ve en ünlü esir Türk subayların kaçırılmasıyla ülkeye döndükten sonraki faaliyetlerini içine alan tarihi süreç incelenmiş olup bu bağlamda esirlerin adaya getirilmeye başlandığı 1915 yılının ilk günlerinden, esirlerin tamamen kurtarıldığı 1918 yılının Eylül ayı ortalarına kadarki dönem ayrıntılı bir biçimde ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Esirler, Sarıkamış Harekâtı, Çarlık Rusyası, Natflug, Nargin Adası, Kafkas İslam Ordusu

Etik Beyan

Yok

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Yok

Turkish Officers Rescued from Russian Captivity by Azerbaijani Turks During World War I

Öz

After the Sarıkamış Operation, captured Turkish soldiers and officers were taken to the Russian interior and Siberia. Under the guard of Armenian soldiers, Turkish prisoners were transported to the Naftluk Prisoner Collection and Transfer Center in Tbilisi in an inhumane journey in about two days. At this center, those who died on the way were buried, those who were seriously ill were selected and left to die, and those who were likely to survive were transferred to other prison camps in Russia. The second place in this transfer was the Prisoner Collection and Transfer Center on Nargin Island off the coast of Baku. Since the conditions here were even harsher than Naftluk, the Turkish prisoners called the prison Hell Island. In such an environment, Azerbaijani Turks tried both to help Turkish prisoners and officers in Russian captivity whenever they had the opportunity. The rescued officers were sent to Anatolia, fought again after returning home, participated in the War of Independence, and finally fulfilled important duties in the establishment of the Republic of Turkey and achieved some firsts. In this study, the historical process of Azerbaijanis' aid efforts for Turkish prisoners, their abduction and return to the country, the abduction of the most famous captured Turkish officers and their activities after their return to the country are examined, and in this context, the period from the first days of 1915, when the prisoners started to be brought to the island, to mid-September 1918, when the prisoners were completely liberated, is discussed in detail.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan Turks, text, Turkish prisoners, Sarıkamış operation, Tsarist Russia, Naftluk, Nargin Island, Caucasian Islamic Army.

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• ARMDTA (Azerbaycan Respublikası Merkezi Dövlet Tarix Arxivi), Fon. 46, Nu. 346, s. 1-81.
• ARMDTA, Fon. 421, Nu. 10, liste. 2.
• ARMDTA, Fon. 46, Nu. 228.
• ARMDTA, Fon. 495, Nu. 77.
• COA (Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri), H.H., Nu. 58443; 156; 58443; 349-M; 231; 37263-B; 156; 231; 156; 224; 225/B; 153; 37263/B; 225/B; 714; 714; 1329; 82; 228-A; 1324; 13005; 11737; 12634; 6688; 6676; 10909; 2753-F; 6679- A; 4853; 4853-B; 36735; 36901; 37032; 36728; 6708; 36667; 17354-F; 36207-I; 21863-K; 36831-C.
• COA, HR. SYS, Nu. 2362/3-14.
• COA, HR. SYS., Nu. 2448/23.
• COA, HR. SYS., Nu. 2113/16-22.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), (1995). BDAGM OADB (Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı) Yayınları, Ankara.
• Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri I. (1578-1914), (1992). Proje yön. İsmet Binark, BDAGM OADB Yayınları, Ankara.
• Açık Söz Gazetesi, (30 Kasım 1917). S. 617.
• Açık Söz Gazetesi, (4 Aralık 1917). S. 620.
• Açık Söz Gazetesi, (7 Aralık 1917). S. 623.
• Açık Söz Gazetesi, (7 Ocak 1918). S. 648.
• Açık Söz Gazetesi, (11 Ocak 1918). S. 659.
• Açık Söz Gazetesi, (16 Ocak 1918). S. 657.
• Açık Söz Gazetesi, (19 Ocak 1918). S. 667.
• Ayna Gazetesi, (2 Ağustos 2000).
• Basiret Gazetesi, (22 Kasım 1917).
• Hümmet Gazetesi, (28 Kasım 1917). S. 21.
• Hümmet Gazetesi, (5 Aralık 1917). S. 22.
• Kaspi Gazetesi, (10 Ocak 1915). S. 7.
• Kaspi Gazetesi, (14 Ocak 1915). S. 10.
• Kaspi Gazetesi, (12 Mayıs 1915). S. 103.
• Cevat, A. (2017). Kırmızı-siyah kitap 1328 faciası (1912-1913 Balkan Savaşı). (A. Coşkun, çev.). İstanbul.
• Erdoğan, F. (2007). Türk ellerinde hatıralarım. İstanbul.
• Gökçay, H. (1958). Bir Türkün hatırat ve intikamı. İstanbul.
• Göze, A. (1989). Rusya’da üç esaret yılı. (E. Göze, haz.). İstanbul.
• Hamit, H. (2020). Bir Osmanlı subayının esaret günlükleri. (S. Erdal & H. Demirci, haz.). İstanbul.
• Hürkuş, V. (2000). Bir tayyarecinin anıları. (G. Hürkuş Şarman & S. Hürkuş Maxon, düz.. İstanbul.
• Keykurun, N. (1997). Azerbaycan İstiqlal mücadilesinin xatireleri. Bakı.
• Keykurun, N. (2007). Nağıbey Şeyxzamanlının xatireleri ve istiqlaliyyet fedaileri. Bakı.
• Pertev, A. (1340/1924). Esir çocuklara ahlak dersi, 2. Baskı, İstanbul.
• Sibirya esir kamplarında yedi yıl/Sarıkamış’tan Vladivastok’a Dr. Yusuf İzzettin Bey’in anıları. (2000). (B. Sönmez, haz.). İstanbul.
• Süleymanov, N. (1989). Eşitdiklerim oxuduqlarım ve gördüklerim. Bakı.
• Süleymanov, N. (1996). Hacı Zeynelabidin Tağıyev. Bakı.
• TAŞKIRAN, C. (2008). Ana ben ölmedim/1.Dünya Savaşında Türk esirleri. İstanbul.
• Tuğaç, H. (1975). Bir neslin dramı. İstanbul.
• Tuğgeneral Ziya Yergök’ün anıları: Sarıkamış’tan esarete (1915-1920), (2006). (S. Önal, haz.). İstanbul.
• Tverdohlebof, Y. (2007). Gördüklerim yaşadıklarım (Erzurum 1917-1918). Ankara.
• Aslan, B. (2000). I. Dünya Savaşı esnasında Azerbaycan Türkleri’nin Anadolu Türkleri’ne “Kardaş Kömeği (Yardımı)” ve Bakü müslüman cemiyet-i hayriyesi. Ankara.
• Aşırlı, A. (2011). Nargin adasında Türk esirleri. Bakı.
• Aşırlı, A. (2013). Nargin: Sarıkamış-Kafkas cephesi esirlerinin dramı. (B. Sönmez, haz.). İstanbul.
• Azerbaycan Tarixi (En qedim zamanlardan XX esredek). (2007). (C. I.). 2. (R. Bünyadov & Y. Yusifov, neşr.). Bakı.
• Azerbaycan Tarixi (en qedim zamanlardan-XXI esrin ilk oniliklerinedek). (2016). 3. baskı, Bakı: Bakı Dövlet Universiteti Neşriyyatı.
• Azerbaycan Tarixi (En qedimden 1870-ci illere qeder). (1996). Bakı: Bakı Dövlet Universiteti, Red. S. Eliyarlı.
• Bal, H. (2010). Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kuruluş mücadelesi ve Kafkas İslam ordusu. İstanbul.
• Balcı, R. (2006). Tarihin Sarıkamış duruşması. İstanbul.
• Eliyev, F. (1964). XVIII. esrin birinci yarısında Azerbaycanda ticaret. Bakı.
• Emircan, A. A., Gerger, M. E. (1992). Büyük Ermenistan hayali ve Kars’tan Karabağ’a Ermeni vahşeti. İstanbul.
• Göktuğ, M. (2023). Kuzey Azerbaycan hanlıkları, Çarlık Rusyası’nın işgali ve hâkimiyet süreci. Konya.
• Hasanlı, C. (2022). Alimerdan Bey Topçubaşı dönemi ve mücadelesi. (A. Asker, çev.). Ankara.
• İlkin, Q. (2003). Türk ordusu Bakıda, Bakı.
• Kayacan, İ. (2003). Özümüz sözümüz gözümüz Azerbaycan. Ankara.
• Kızıldağ, S. (2014). Nargin Sarıkamış’tan Sibirya’ya. İstanbul.
• Kurat, A.N. (1948). Rusya tarihi başlangıçtan 1917’ye kadar. Ankara.
• Kurat, A.N. (2009). Türkiye ve Rusya: XVIII. yüzyıl sonundan Kurtuluş savaşına kadar Türk-Rus ilişkileri (1798- 1919). Ankara.
• Mehmetov, İ. (2009). Türk Kafkasyasında siyasi ve etnik yapı eski çağlardan günümüze Azerbaycan tarihi. İstanbul.
• Mustafazade, T. (2002). XVIII yüzillik – XIX yüzilliyin evvellerinde Osmanlı – Аzərbаycаn münаsibetləri. Bakı.
• Necefli, G. (2002). Azerbaycan xanlıqlarının Osmanlı Dövleti ile siyasi elaqeleri (XVIII Esrin II Yarısı), Bakı.
• Nuriyeva, İ. (2015). Azerbaycan tarixi (en qedim zamanlardan–XXI esrin evvellerinedek). Bakı.
• Qarayev, E. (2005). Azerbaycan XVIII esr Rus ve Qerbi Avropa seyyahlarının tesvirinde. Bakı.
• Qardaş Kömeyi – Kardeş yardımı. (2012). (A. Heşimov & S. Demir & İ. Erol, haz.). Bakı.
• Swietochowski, T. (1988). Müslüman cemâatten ulusal kimliğe Rus Azerbaycan’ı 1905-1920. (N. Mert, çev.). Ankara.
• TBMM Albümü 1920-2010 (1920-1950). (2010). (C. 1). Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları.
• TBMM Albümü 1920-2010 (1950-1980). (2010). (C. 2). Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları.
• Umudlu, İ. (2007). Dilbaziler: tarixi-bioqrafik araşdırma / B. Ebilov, Zeynalov ve oğulları, Bakı.
• Yeşilot, O. (2015). Hacı Zeynelabidin Tagiyev, İstanbul.
• Akkor, M. (2006). I. Dünya savaşında çeşitli ülkelerdeki Türk esir kampları (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Demir, O. (2016). Türk havacılığında Vecihi Hürkuş ve önemi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Demirkazık, H.T. (2017). Vecihi Hürkuş’un hayatı ve havacılık faaliyetleri (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Khalilova, T. (2016). XVI-XIX. yüzyıllarda Kuzeybatı Azerbaycan’ın Osmanlı Devleti ile ilişkileri ve kültürel bağlar: Car-Balaken örneği (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Kutlu, C. (1997). I. Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk savaş esirleri ve bunların yurda döndürülmeleri faaliyetleri (Yayınlanmamış doktora tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Musayev, M. (2000). Osmanlı ordusu’nun Azerbaycan harekâtı ve halkın ilgilisi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Mutallimov, D. (2014). Azerbaycan hanlıkları ve Gülistan-Türkmençay antlaşmaları (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• Önol, O. (2009). The Armenıans and Tsarıst Russıa (1870-1906) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Bilkent Üniversitesi.
• Sarısoy, K. (2020). Kurtuluş savaşı yıllarında kimsesiz çocukların korunması ve yetimhaneler (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Üner, M. (2016). I. Dünya Savaşı ve sonrasında Rusya’daki Türk esir kampları (Sibirya örneği) (Yayınlanmamış doktora tezi). Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi.
• Altınsoy, Y. (2019). Kafkas İslam ordusu ve Bakü zaferi. Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2, 42-91.
• Asker, A. (2014). Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk esirleri konusunda bazı tespitler. 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 543-576). İstanbul: Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Yay.
• Aslan, B. (1996). Azerbaycan. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 5, 47-75.
• Aslan, B., (2010). I. Dünya Savaşı esnasında Nargin Adası’nda Türk esirler. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 42, 283-305.
• Aslan, B. (2014). Birinci Dünya savaşı esnasında Azerbaycan Türklerinin Anadolu Türklerine “Kardaş Kömeği (yardımı). Birinci Dünya Müharibesi ve Azerbaycan mövzusuna hesr olunmuş beynelxalq konferansın materialları içinde (s. 143-161). Bakı: AMEA Tİ Elmi Eserler Xüsusi Buraxılış.
• Ceferov, N. (2012). Qardaşlıq borcu, insanlıq vezifesi. Qardaş Kömeyi-Kardeş Yardımı içinde (s. VII-VIII). Bakı: TİKA, Azərbaycan GYF Yay.
• Günay, N. (2021). Mondros Mütarekesi öncesinde Doğu Anadolu’yu Ermeni yurdu yapma çalışmaları ve Kafkas cephesinde yaşanan siyasi ve askerî gelişmeler. I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti-Azerbaycan İlişkileri Ve Kafkas İslam Ordusu Uluslararası Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 389-427). Ankara: AAM Yayınları.
• Kantarcı, Ş. (2014). Ermeni Sorunu’nun ortaya çıkışında Rusya’nın rolü. Yeni Türkiye, S. 60, 1-13.
• Kutlu, C. (2010). I. Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk savaş esirleri. AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 43, 319-328.
• Musa, İ. (1999). XX. yüzyılın başında Osmanlı Devleti'nin Kafkasya politikasında Azerbaycan faktörü. XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri içinde (C. 3, s. 405-410). Ankara: TTK Yay.
• Mustafayev, B. (2012). Kafkaslarda Müslüman-Türk soykırımı (1905-1920). Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. 12, S. 1, 533-561.
• Mustafazade, T. (2004). 18. YY' da Osmanlı-Azerbaycan ilişkilerinin başlıca merhaleleri. Karadeniz Araştırmaları, S. 1, 21-36.
• Mir Aziz, S. (1933). 28 Mayıs İstiklâl yolunda Azeri talebeleri. Azerbaycan Yurt Bilgisi, C. II, 119-120.
• Nerimanoğlu, K.V. (2021). Rusya Devlet Askeri-tarihi arşivinde ve diğer I. dünya savaşı kaynaklarında Sarıkamış trajedisi. I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti-Azerbaycan İlişkileri ve Kafkas İslam Ordusu Uluslararası Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 285-316). Ankara: AAM Yay.
• Sibgatullina, А. (2008). Nekotorıe Svedeniya ob İkhsan-Paşe v Rossiyskoy Periodiçeskoy Peçati. Karadeniz Araştırmaları, S. 1, 173-181.
• Sönmez, B. (2014). Sarıkamış-Kafkas Cephesinden Sonra Yerli Halk ve Esirlerin Durumu. 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 319-335). İstanbul: Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Yay.
• Sönmez, B. (2010). Bakü halkının 1915-1917 Sarıkamış esirlerine Kardeş Kömeği. Karadeniz Araştırmaları, S. 6, 9-23.
• Süleymanova, S. (1999). XVIII. yüzyılda Osmanlıların Azerbaycan’daki faaliyetinin Arap dilinde yazılı yerel kaynaklarda tasviri. XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri içinde (C. 3, s. 173-186). Ankara: TTK Yay.
• Şahin, E. (2015). Türkiye’nin Kafkas politikası. Yeni Türkiye Kafkaslar Özel Sayısı, C. 11, S. 71, 468-476.
• Ünal, U. (2015). Kafkasya araştırmalarında Osmanlı arşiv belgelerinin rolü. VIII. Uluslararası Atatürk Kongresi (Atatürk ve Türk Kültür Coğrafyasında Kafkasya ve Çevresi) Bildirileri içinde (C. II, s. 1799-1817). Ankara: AAM Yay.
• Yıldırım, İ. M. (2021). Azerbaycan Millî şairi Ahmet Cevat’ın şiirlerinde Türkiye. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 10/1, s. 179-191.
• Yılmaz, R. (1998). XX. yüzyıl öncesi Dağıstan siyasi tarihine genel bir bakış. Avrasya Etüdleri, S. 14, 47-62.
• Ahmet Cevat. mad. (2023, 1 Haziran). Ahmet Yesevi Üniversitesi Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Erişim adresi: https://teis.yesevi. edu.tr/madde-detay/ahmet-cevat.