The Main Elements of Tatar Language Vocabulary Related to Posthumous Beliefs and Rituals

Yıl 2025, Sayı: 65, 155 - 179, 26.08.2025

Özge Sönmezler Duran

https://doi.org/10.21563/sutad.1626676

Öz

The issue of death as one of the transitional stages of human life has shaped the worldview of the Tatar people under various influences. Especially in the practices and rituals performed after death, the influences of ancient Turkish religion, various belief systems (shamanism, paganism, etc.), Islam and Christianity are seen together. This situation is also reflected in the vocabulary of Tatar language. In this study, the vocabulary based on posthumous beliefs and rituals in Tatar language is evaluated with a holistic approach based on the words and expressions identified in Tatar literary language and dialects. Words belonging to the Turkish language and Arabic, Persian, Russian quotations were examined and the effects of these religions or belief systems on the vocabulary of the Tatar language were analysed. The words and expressions examined within the scope of four basic sections determined by a thematic classification were handled by making use of numerical data.

Anahtar Kelimeler

Tatar language , vocabulary , death , belief , ritual.

Tatar Türkçesinde Ölüm Sonrası İnanç ve Ritüelleri İle İlgili Söz Varlığının Temel Unsurları

Öz

İnsan hayatının geçiş evrelerinden biri olan ölüm konusu Tatar halkının dünya görüşünde çeşitli etkilerle şekillenmiştir. Özellikle ölüm sonrasında gerçekleştirilen uygulamalar ve ritüellerde eski Türk dininin, çeşitli inanç sistemlerinin (Şamanizm, paganizm vb.), İslam dininin ve Hristiyanlığın etkileri bir arada görülür. Bu durum Tatar Türkçesinin söz varlığına da yansımıştır. Bu çalışmada Tatar Türkçesinde ölüm sonrası inanç ve ritüellere dayalı söz varlığı unsurları Tatar edebî dilinde ve ağızlarında tespit edilen kelime ve ifadelerden hareketle bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilmiştir. Türk diline ait kelimeler, Arapça, Farsça, Rusça alıntılar ortaya konularak söz konusu din veya inanç sistemlerinin Tatar dilinin söz varlığındaki etkileri incelenmiştir. Tematik bir sınıflandırmayla belirlenen dört temel bölümde incelenmiş olan kelime ve ifadeler sayısal verilerden yararlanılarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tatar Türkçesi , Söz Varlığı , Ölüm , İnanç , Ritüel

Kaynakça

• Ahmetyanov, R. G. (1981). Obşçaya leksika duhovnoy kulturı narodov Srednego Povoljya. Moskva: Nauka.
• Ahunzyanov, Ě. M. (1968). Russkie zaimstvovaniya v Tatarskom yazıke. İzdatel'stvo Kazanskogo Universiteta.
• Alkaya, E. (2021). Sibirya Tatar Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Alkaya E. & Kirillova Z. (2018). Kreşin Tatar Türkçesi (dil, tarih, kültür). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Anohin, A. V. (2006). Altay şamanlığına ait materyaller. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2014). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Konya: Kömen Yayınları.
• Bakirov, M. H. (2008). Tatar folklorı. Kazan: Megarif Neşriyatı.
• Bayazitova, F. S. (2015). Ḫalık traditsiyelerě lěksikası: Soŋgı tuy (diniy folklor hem cirlě söyleş tekstları yassılıgında). Kazan: TEhSİ.
• Bayazitova, F. S. (2007). Aş-su hem ḫalık traditsiyelerě lěksikası. Kazan.
• Bayazitova, F. S. (2006). Nokrat söyleşě, ruḫiy miras: Gaile-könkürěş hem yola těrminologiyesě, folklor. Kazan: Dom Peçati Neşriyatı.
• Bayazitova, F. S. (2003). Tatar-Mişer ruḫiy mirası: Gaile-könkürěş, yola těrminologiyesě hem folklor. Saransk: Tatar Gazětası.
• Bayazitova, F. S. (2002a). Estěrḫan Tatarları, ruḫiy miras: Gaile- könkürěş, yola těrminologiyesě hem folklor. Kazan: Fikěr.
• Bayazitova, F. S. (2002b). Urta Ural (Sverdlovsk Ölkesě Tatarları), ruḫiy miras: Gaile-könkürěş hem yola těrminologiyesě, folklor. Kazan: Fikěr.
• Bayazitova, F. S. (2001). Sěběr Tatarları ruḫiy miras: Gaile-könkürěş, yola těrminologiyesě hem folklor. Kazan: Fikěr.
• Bayazitova, F. S. (1997). Kěreşěnner. Těl üzěnçelěklerě hem yola icatı. Kazan: Matbugat Yortı Neşriyatı.
• Bayazitova, F. S. (1992). Goměrněŋ öç tuyı- Tatar halkınıŋ gaile yolaları. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Bayazitova F. S. (1986). Govorı Tatar-Kryaşin v sravnitelnom osveşçenii. Moskva.
• Celey, L. (2000). Tatar tělěněŋ tariyḫiy morfologiyesě (oçerklar). Kazan: Fikěr.
• Devletşin, G. (1999). Törkiy-Tatar ruḫiy medeniyetě tariyḫi. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Ehmetyanov, R. G. (2003). Tatar těrminologiyesěněŋ tariyḫiy çıganakları. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• EUTS. Caferoğlu, A. (2021). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Fědorova, Ě. N. (2004). Tatar ḫalık mekallerěnde Garep hem Farsı alınmaları (N. İsenbetněŋ öç tomlık “Tatar ḫalık mekallerě” cıyıntıgı buyınça). Kazan Devlet Universitetı.
• Gıylmanov, G. (1999). Tatar mifları- ikěnçě kitap. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• İnan, A. (2015). Tarihte ve bugün Şamanizm, materyaller ve araştırmalar (8. Baskı). Ankara: TTK Yayınları.
• İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İnan, A. (1952). Müslüman Türklerde Şamanizm kalıntıları. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(4), 19- 30.
• İshakov, D. M. (Red.). (2004). Ětnografiya Tatarskogo naroda. Kazan: Magarif.
• Kurat, A. N. (1972). IV-XVIII. yüzyıllarda Karadeniz kuzeyindeki Türk kavimleri ve devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mehmütov, H. (2008). Gıybareler tariyḫınnan seḫifeler (ětimologik ězlenüvler). Kazan: TEhSİ.
• Mirhayev, R. F. & Gumerov, İ. G. (2017). Tatarskaya religiozno-yazıkovaya kartina mira: Ěvolyutsiya kulturnıh i duhovno tsennostnıh oriyentirov. Kazan.
• Ramazanova, D. B. (2002). Nazvaniya odejdı i ukraşeniy v Tatarskom yazıke. Kazan: İzd-vo Master Layn.
• Timěrgalin, A. (2017). Milliyet süzlěgě: Aŋlatmalı süzlěk (II). Tatarstan Kitap Neşriyatı, Kazan.
• TTAS (I-2015, II-2016, III-2017, IV-2018, V-2019, VI-2021). Tatar tělěněŋ aŋlatmalı süzlěgě. Kazan: TEhSİ.
• TTES (2015). Ehmetyanov, R. G. Tatar tělěněŋ ětimologik süzlěgě (I-II). Kazan: Megarif-Vakıt Neşriyatı.
• TTZDS (2009). Tatar tělěněŋ zur dialektologik süzlěgě (F. S. Bayazitova, & D. B. Ramazanova, & Z. R. Sadıykova, & T. H. Heyrětdinova, haz.). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Tumaşeva, D. G. (1992). Slovar' dialektov Sibirskih Tatar. İzdatel'stvo Kazanskogo Universiteta.
• Urmançě, F. İ. (2008). Tatar mifologiyesě, ěntsiklopědik süzlěk: 3 tomda (I). Kazan: Megarif Neşriyatı.
• Urmançě, F. İ. (2009). Tatar mifologiyesě, ěntsiklopědik süzlěk: 3 tomda (II). Kazan: Megarif Neşriyatı.
• Veliyev, F. (1996). Sibirya’da İslam (M. Öner, çev.). Türk Dünyası Araştırmaları, 100, 119-125.
• Yusupova, E. Ş., Nebiullina, G. E., Děnmöhemmetova, Ě. N., Mögtesimova, G. R. (2010). Tatar paremiyelerĕnĕŋ tĕlĕ. Kazan: İḫlas Neşriyatı.
• Zakirova, İ. G. (2004). Tatar folklorı meseleleri. Kazan: Fikěr.
• Zekiyev, M. Z., Galiullina, G. R., Fettahova, R. F., Bulatova, E. K. (2015). Tatar lěksikologiyesě: Öç tomda (Tom-I). Kazan: TEhSİ.