Kaçarlar’dan İslam Devletine, İran’da Alfabenin Islahı ve Latin Alfabesi Meselesi

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 1, 26 - 51, 30.06.2021

Oğuzhan İmamoğlu

Öz

İran’da İslamiyet’in kabul edilmesinden sonra dünyanın en karmaşık ve zor bir alfabesi olarak bilinen Pehlevi alfabesinin yerini Arap alfabesi almıştır. Fars dilindeki mevcut sesleri karşılayamayan Arap alfabesine zaman içerisinde harf eklemeleri yapılarak ıslah edilmeye çalışılmıştır. Avrupa’da meydana gelen siyasi, sosyo-kültürel hadiselere ve özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısında artan basın-yayın faaliyetlerine bağlı olarak Osmanlı Devleti ile eş zamanlı olarak İran’da da alfabe tartışmaları başlamıştır. Osmanlı Devleti ve Kafkaslarda Arap alfabesinin yetersizlikleri/eksiklikleri olduğu ve ıslah edilmesi gerekliliği gündeme gelmiştir. Bu tartışmalara İran aydınları da katılarak Arap alfabesinin ıslahı hatta Latin alfabesinin kabul edilmesini istemişlerdir. Bu makalede bu sürecin nasıl gerçekleştiği tarihsel bir süreç içerisinde verilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kaçar, Alfabe, Arap Alfabesi, Latin Alfabesi, Alfabe Değişikliği

From the Qajars to the Islamic State, Alphabet Reform in Iran and Latin Alphabet Issue

Öz

After the adoption of Islam in Iran, the Arabic alphabet was replaced with the Pahlavi alphabet, which is known as the most complex and challenging alphabet in the world. In the progress of time, letters were added to the Arabic alphabet, which could not meet needs the existing sounds in the Persian language, and it was tried to be ameliorated. Depending on the political and socio-cultural events in Europe and the increasing press and broadcasting activities, especially in the second half of the XIX century, the alphabet debates were initiated in Iran simultaneously with the Ottoman Empire. In the Ottoman Empire and the Caucasus, it was brought to the agenda that there were inefficacies/deficiencies of the Arabic alphabet and the need for reform. Iranian intellectuals also participated in discussions and demanded the reform in the Arabic alphabet and even the adoption of the Latin alphabet. In the present study, it is aimed at elucidating the progress of this process from a historical perspective.

Anahtar Kelimeler

Qajar, alphabet, Arabic alphabet, Latin alphabet, alphabet change.

Kaynakça

• Adel, G. A. (1384). “Çera Zeban-ı Farsira Dust Darem?”( Farsçayı Niçin Seviyorum?), Name-i Ferhengistan Zeban-ı Edebiyat-ı Farsi, II(I), Tahran, 2-5.
• Ademiyet, F. (1357). Endishehay-ı Mirza Agahan Kermani. Entesharat-ı Peyam, Tahran.
• Ahundzade, M. F. (2005). Eserleri III(Mektubat), (Haz: Hamid Memmedzade). Bakü: Şarq-Qarb.
• Akın, A. (1999). Münif Paşa ve Türk Kültür Tarihindeki Yeri. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara.
• Algar, H. (2005). Mirza Melkum Han. DİA, İstanbul, 164-166.
• Asil, H. (1396). Risalehay-ı Mirza Malkum Han Nazımuddevle, Neşrini, Tahran.
• BBC Persian Gazetesi, “İran İslam Devrimi 40. Yılında: Şah Karşıtı Solculara Ne oldu?”, www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-47128818 (Erişim Tarihi: 06 Mart 2021)
• Biçici M., Özlü Z. (2020). Harf İnkılâbı Üzerine Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Çıkan Tartışmalar Ve Karşıt Görüşler. Tarih ve Gelecek Dergisi, 6(1), 180-197.
• Budak, A. (2002). Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını: Münif Paşa, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Çelik, H. S. (2018). Harf İnkılabından Önce Alfabe Tartışmalarında Üç Farklı Görüş, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. XXIX, 17-40.
• Çetişli, İ. (2016). Memduh Şevket Esendal. DİA, Ek-1, İstanbul, 423-424.
• Demir N., Yılmaz E. (2014). Bitmeyen Öykü: Alfabe Tartışmaları-Rapor. Ahmet Yesevi Üniversitesi Stratejik Düşünce Enstitüsü, XV.
• Huseyni, A. (1390). Rabıta-ı Conbesh Eslah-ı Hat Ba Zeminehayı fikri Meşrutiyet der İran. Danişyar-ı Gruh-u Tarih, Danişgah-ı Shehid Bahashti, Tahran.
• İpek, A. (2017). Türk Harf Devrimi Öncesi Bir Alfabe Önerisi: İlmî ve Tarihî Esaslara Nazaran Harflerimiz Latin Harflerinin Aynıdır Adlı Eser. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, XXXVII, 19-44.
• İ’tisam Zade, E. (1304). Lüzûm-u ıslah-ı Hat-tı Farsi -1. Mecelle-i Âyende, III, Tahran, , 181-185.
• İ’tisam Zade, E. (1304). Lüzûm-u ıslah-ı Hat-tı Farsi -2. Mecelle-i Âyende, IV, Tahran, 248-251.
• Karakuş -1, R. (2010). Mirza Abdürrahim Tâlibof Tebrizî. DİA, XXXIX, İstanbul, 506-507.
• Karakuş -2, R. (2010). Seyyid Hasan Takizade. DİA, XXXIX, İstanbul, 459.
• Kardevani, K. “Şûray-ı Bazengiri der Şive-i Negareş-i Hattı Farsi; Gami “Mühim Amma Natamam”, https://ariananews.af/fa. (Erişim Tarihi 05 Mart 2021)
• Kılıç, F. (2019). Azerbaycan’ın Latin Alfabesine Geçişinin Türkiye’deki Alfabe Tartışmalarına Etkisi. Atatürk Araştırma Merkezî Dergisi, 100, 479-504.
• Paşazade, G.A. (1396). Endişe-i Islah-ı Hatt-ı Suavi ve Der Pay-ı An der Asar ve Munasebat-ı Ahundzade ve Şeyh’ul-İslam-ı Kafkas. İsfahan Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, İsfahan.
• Pur Muhammedi Emleşi, N. (1394) Tağyirat-ı Ferhengi Der Devre-i Atatürk ve Rıza Şah. Faslname-i Tarihi Revâbıt-ı Harici, 64, Tahran, 99-117.
• Rustamli -1, N. (2016). Mirza Fethali Ahundzade’nin Felsefi ve Toplumsal Görüşleri. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Rustamli -2, N. (2016). M.F.Ahundzade’nin Arap Alfabesinin Islahıyla İlgili Yeni Alfabe Layihası. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 16(3), 161-187
• Rüşdiye, F. (1370). Zendeginame-i Pir-i Maaruf Ruşdiye Bunyangozar-ı Ferheng Nevin İran. İntişarat-ı Hiyrmend, Tahran, 20.
• Şe’ai, M. (1391). Birun Refthay-ı Beray-ı Çaleşhayı, Feraruy-i Hatt-ı Farsi. Fasılname-i İlmi Pejuheş-i Zeban ve Edeb-i Farsi, Vahid Senendech Danişgâh-ı Azad İslami (Vahid Senendech Azad İslam Üniversitesi), XI, 88-89.
• Tansel, F. A.(1953). “Arap Harflerinin İslâhı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri (1862-1884)”. Belleten, XVII(66), 227-240.
• Tare, M. (1393). Şive-i Nevin Amuzeş-i İbtidai Der Dövre-i Kacar. Tarih-i İlm, 12(2), Tahran, 165.
• Tasnim News Gazetesi, “Telaş-ı Rıza Han Beray-ı Ez Beyn Borden Zeban-ı Farsi” https://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/12/13/299990 (Erişim Tarihi 05 Mart 2021)
• Uca, A. (2001). Mirza Fethali Ahundzade’nin Türk Dünyası’na Hizmetleri. Erzurum: A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17, 365-366.
• Ustadi, K. Bütün Makaleleri. https://kazemostadi.persianblog.ir (Erişim Tarihi 07 Mart 2021)
• Ustadi -1, K. (1391). Tarihçe-i Endişe-i Tagyir-i Hat Der İran (İran’da Alfabe Değişikliği Düşüncesinin Tarihçesi). Ayne-i Pejuheş, 134(2), 22-23.
• Ustadi -2, K. (1391). Ruzname-i Akhter ve Taghyir-i Hattı Farsi. Peyam-ı Baharistan, 16, Tahran, 30-71.
• Ustadî -3, K. (1391). Malkum Han ve Hutut-u Âdemiyet. Peyam-ı Baharistan, 17, Tahran, 592-612.
• Ustadi -4, K. (1391). Gahşomari-i Tağyir-i Hattı Farsi( Ez Karn-ı Evvel Hicri Ta Eknun). Peyam-ı Baharistan, 2(15), Tahran, 130-149.
• Uyanık E., Çam İ. D. (2014). Arap Elifbası’ndan Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde Garpçı Söylemler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIV(29), 189-221.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1998). Atatürk ve Harf Devrimi, Cumhuriyet Gazetesi Yayınları, İstanbul.
• Zekai, Y. (1329). Der Piramun Tağyir-i Hatt-ı Farsi, Tahran.