1921 TEŞKİLÂT-I ESASİYE KANUNU’NUN YAPIMI BAĞLAMINDA TBMM’NİN KURUCU SIFATI

Yıl 2022, Sayı: 51, 501 - 534, 01.07.2022

Emre Gezer

https://doi.org/10.54049/taad.1140213

Öz

Bu makalenin konusu, 1921 Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nu kabul eden TBMM’nin kurucu iktidar niteliğinin incelenmesidir. Makalede öncelikle sorunlar dizgesi olarak adlandırdığımız sürecin hazırladığı ve yeni devletin üzerinde inşa edileceği siyasal ve sosyolojik temeller ortaya konmuş ve ardından kurucu iktidar kavramı anayasa hukuku öğretisi bağlamında ele alınmıştır. Osmanlı Devleti’nin çöküşü, üç temel erkin etkinliklerini yitirmeleri bakımından incelenmiştir. Türkiye Devleti’nin kuruluşu ise Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun kabulü odağında, TBMM’nin kuruluşunun ardından yaşanan anayasasızlaştırma öncül süreciyle ve devlet şeklinin belirlenmesi ardıl süreciyle birlikte incelenmiştir. Makaleye konu olan sürecin tarihi değeri, göreve başlarken TBMM’ye atfedilen “kurtarıcı” sıfatının zamanın şartları içerisinde “kurucu” sıfatına evrilmesidir. Bu tarihi vakadan elde ettiğimiz verilerle anayasa hukuku öğretisinde ulaştığımız sonuç ise Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nu kabul eden ve bu eylemi ile Türkiye Devleti’ni kuran TBMM’nin, mevcut bir devletin kuruluşunu yenileyen asli kurucu iktidar sıfatıyla görev yaptığı tespitidir.

Anahtar Kelimeler

Anayasa, asli kurucu iktidar, anayasasızlaştırma, TBMM, Teşkilât-ı Esasiye Kanunu

The Founder Title of GNAT in the Context of the Building of the Law of the Fundamental Organization 1921

Öz

The topic of this article is to examine the constituent power attribute of GNAT which accepted the Law of the Fundamental Organization 1921. In the article, primarily, the political and sociological basis on which the new state will be built and which was prepared by the process we named as the system of problems were revealed, and then, the notion of constituent power was discussed in the context of constitutional law. The corruption of the Ottoman Empire was examined in terms of three powers that lost their effectiveness. And the foundation of the State of Turkey was examined along with the consecutive processes of the initial process of non-constitutionalization experienced after the foundation of GNAT and the determination of the regime and the form of the state within the scope of the acceptance of the Law of the Fundamental Organization 1921. The historical value of the process that is discussed in the article is the evolution of the title of “savior” which was attributed to GNAT at the beginning of its duty into the title of “founder” within the conditions of the time. The result we reached in the teaching of constitutional law with the data we obtained from this historical event is the determination that GNAT, which accepted the Law of the Fundamental Organization 1921 and has founded the State of Turkey with this act, functions with the attribute of primary constituent power renovating the foundation of an existing state.

Anahtar Kelimeler

Constitution, primary constituent power, non-constitutionalization, GNAT, the Law of Fundamental Organization

Kaynakça

• Akın R, “1920’ler Anadolu’sunda Yerel Demokrasi Girişimi: İdare-i Kura ve Nevahi Kanunu Layihası”, (1996) (32) Toplumsal Tarih 31-41.
• — —, “1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun Hukuk Tarihimizdeki Önemi” in Fethi Gedikli (ed), I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri (On İki Levha 2014) 509-607.
• Akşin S, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, (Cilt: I) (İkinci Basım, Cem 1992).
• Akyıldız A, “Meclis-i Meb’ûsan”, (2003) 28 Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 245-247.
• Akyol T, Atatürk’ün İhtilal Hukuku, (6. Baskı, Doğan 2012).
• Arsel İ, “Üçüncü Fransız Cumhuriyetinde Senato”, (1954) 11(1-2) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 97-144.
• Aslan Y, “I. Dönem TBMM’de “İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti(Hükümet Başkanlığı)”nın Statüsü ve “TBMM Reisi”nin İcra İle İlgili Yetki ve Sorumluluğu”, (2000) 3(1) Atatürk Dergisi 61-66.
• Atar Y, Demokrasilerde Anayasal Değişmenin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı, (Mimoza 2000).
• Atatürk K, Nutuk, (Cilt: I) (Onuncu Basılış, Milli Eğitim 1970).
• — —, Nutuk, (Cilt: II) (Dokuzuncu Basılış, Milli Eğitim 1969).
• Batum S, 99 Soruda Neden ve Nasıl Çağdaş Bir Anayasa, (On İki Levha 2009).
• Berkes N, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Hazırlayan: Ahmet Kuyaş) (26. Baskı, Yapı Kredi 2018).
• Bıyıklıoğlu T, “”Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi”nin Hukukî Statüsü ve İhtilâlci Karakteri”, (1960) XXIV(96) Belleten 637-663.
• Can O, “Anayasayı Değiştirme İktidarı ve Denetim Sorunu” (2007) 62(03) Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 101-139.
• Çelik DB, Ulusal Kurtuluş Savaşı Döneminde Anayasal Gelişmeler ve 1921 Anayasası, (Yüksek Lisans Tezi) (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2002).
• Çetin N, “Lozan Barış Konferansı Arifesinde İstanbul-Ankara Münasebetleri ve İstanbul Hükümeti’nin İstifası”, (2014) 4(7) Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 87-113.
• Çoker F, Türk Parlamento Tarihi: Millî Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923, (Cilt: I) (Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı 1994).
• Demirel A, Birinci Meclis’te Muhalefet: İkinci Grup, (İletişim 2020).
• Dik E, “Türkiye’de Erken Cumhuriyet Döneminde (1923-1930) “Köy” Sorunu”, (2016) 71(3) Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 693-729.
• Erdoğan M, Anayasa Hukuku, (Dördüncü Baskı, Orion 2007) 89.
• Eren A, “Büyük Millet Meclisinin Kurucu Niteliği”, (2020) 37(1) Anayasa Yargısı 33-76.
• Erim N, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, (Cilt: 1) (TTK 1953).
• Eroğlu O, “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinden Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kamu Maliyesi”, (2012) 12(Özel) Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 57-89.
• Eroğul C, Anatüzeye Giriş, (Altıncı Bası, İmaj 2000).
• — —, Anayasayı Değiştirme Sorunu, (Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi 1974).
• Ertürk H, İki Devrin Perde Arkası, (Yazan: Samih Nafiz Tansu) (Pınar 1964).
• Esen BN, Türk Anayasa Hukuku, (2. Baskı, Ayyıldız 1971).
• Ezherli İ, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclisi Mebusanı (1877-1920), (TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu 1992).
• Gezer E, Türkiye’de Anayasa Hazırlama Süreçleri (1923-1982), (Yüksek Lisans Tezi) (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2019).
• Göyünç N, “Osmanlı’nın 700. Kuruluş Yıldönümünü Anarken”, (1999) (3), İslâm Araştırmaları Dergisi 1-7.
• Gözler K, “1982 Anayasası Hâlâ Yürürlükte mi? Anayasasızlaştırma Üzerine Bir Deneme (Versiyon 4)”, http://www.anayasa.gen.tr/anayasasizlastirma-v4.pdf (30 Mayıs 2016).
• — —, “Hukuk Açısından Monarşi ve Cumhuriyet Kavramlarının Tanımı Sorunu”, (1999) 54(1) Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 51-62.
• — —, Anayasa Hukukunun Genel Esaslarına Giriş, (8. Baskı, Ekin 2015).
• Göztepe TM, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahideddin Mütareke Gayyasında, (Sebil 1994).
• Gözübüyük AŞ ve Kili S, Türk Anayasa Metinleri, (2. Bası, Siyasal Bilgiler Fakültesi 1982).
• Güneş İ, “Teşkilati Esasiye Kanunu’nun (1921 Anayasası’nın) Yapılış Süreci”, (2020) 20(2) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 233-256.
• — —, “Türkiye Büyük Millet Meclisi”, (2012) 41 Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 593-596.
• Halıcı Ş, “Birinci TBMM’de Mesleki Temsil Tartışmaları”, (2015) 15(31) Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 81-106.
• Kaboğlu İÖ, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), (5. Baskı, Legal 2009).
• Kafesoğlu İ, “Tarihte “Türk” adı”, (1966) 1(A 2) Reşid Rahmeti Arat İçin 306- 319.
• Karabekir K, İstiklâl Harbimiz, (Cilt: I) (2. Baskı, Yapı Kredi 2008).
• Karaca TN, Son Osmanlı Meclis-i Mebusan Seçimleri, (TTK 2004).
• Kubalı HN, Anayasa Hukuku Dersleri: Genel Esaslar ve Siyasî Rejimler, (İÜHF 1971).
• La Bigne de Villeneuve MD, Éléments de Droit Constitutionnel Français, (Marchal et Billard 1892).
• Lane-Poole S, The Story of the Nations: The Story of Turkey, (T. Fisher Unwin 1893).
• Memiş E, “1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu Üzerine Doğan İlginç Bir Şekil Sorunu Tartışması ve İki Anayasalı Rejim Olgusu”, (1988) 9(1-3) İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi 217-241.
• Okday Ş, Büyükbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paşa, (Bateş 1986).
• Parla T, “Cumhuriyet anayasalarında yasama-yürütme-yargı ilişkileri”, (1981/1982) (15-16) Toplum ve Bilim 76-89.
• Petrosyan YA, Sovyet Gözüyle Jön Türkler, (Bilgi 1974).
• Sarıhan Z, Kurtuluş Savaşı Günlüğü 2, (Öğretmen Dünyası 1984).
• Selvi H ve Cırık B, Millî Mücadelede TBMM’ye Anadolu’dan Çekilen Telgraflar, (2. Baskı, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu 2020).
• Seviğ VR, “23 Nisan 1919’dan 24 Nisan 1924’e Kadar Anayasa Hareketleri”, (1951) 8(1-2) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1-72.
• Şahin E, Kurucu İktidar Politik Bir Yaklaşım, (On İki Levha 2013).
• Şirin S, “1921 Teşkilâtı Esasiye Kanunu Çerçevesinde Kurucu İktidar Tartışması”, (2019) 8(16) Anayasa Hukuku Dergisi 359-408.
• Tanör B, Kuruluş: Türkiye 1920 Sonraları, (Cumhuriyet 1997).
• — —, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, (19. Baskı, Yapı Kredi 2010).
• — —, Türkiye’de Kongre İktidarları (1918-1920), (4. Baskı, Yapı Kredi 2016).
• Tunaya TZ, “T.B.M.M. Hükümetinin Kuruluşu ve Siyasi Karakteri”, (1958) 23(3-4) İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 227-247.
• — —, Devrim Hareketleri İçinde Atatürkçülük, (Yenigün 1997).
• — —, Türkiye’de Siyasal Partiler, (Cilt: II) (İkinci Baskı, Hürriyet Vakfı 1986).
• Turan Ş, Türk Devrim Tarihi, (Cilt: II) (Bilgi 1992).
• Turhan M, “Anayasaya Aykırı Anayasa Değişiklikleri” (1976) 33(1) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 63-104.
• Unat FR, “Atatürk’ün Toplamak İstediği “Meclis-i Müessisan”” (1957) XXI(83) Belleten 483-487.
• — —, “Türkiye Büyük Millet Meclisinin Birinci Devresinde Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grupunun Kurulması ve Çalışmalarına Ait Bazı Vesikalar”, (1944) III(13) Tarih Vesikaları 1-15.
• Velidedeoğlu HV, İlk Meclis: Milli Mücadele’de Anadolu, (2. Bası, Çağdaş).
• Yakut K, “Mütareke Dönemi’nde Yapılan Saltanat Şûrâları”, (2005) 21(61) Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 77-122.