HETEROLOG YAPAY DÖLLENMEDE ANNENİN TESPİTİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2025, Sayı: 64, 141 - 166, 31.10.2025

Dilşah Buşra Kartal

https://doi.org/10.54049/taad.1810199

Öz

Çocuk sahibi olmak isteyen kişilere tıbbi destek sağlamaya imkan veren üreme teknolojilerindeki gelişmeler, üçüncü kişilerin üreme hücrelerinin veya rahminin kullanıldığı heterolog yapay döllenmenin sperm bağışı, yumurta bağışı, embriyo bağışı ve taşıyıcı annelik türlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bir kadının rahmine erkeğin spermi ile bir başka kadının yumurtası döllenerek oluşturulan embriyonun nakledilebilmesi, çocuk sahibi olmak isteyen birçok kişiye yeni bir umut olmuştur. Ancak bu teknikler, çocuğu doğuran biyolojik anne ile yumurtası kullanılan çocuğun genetik annesinin ayrışması sonucunu da doğurmuştur. Biyolojik anne tarafından dünyaya getirilen çocuk, yumurtası kullanılan kadının DNA’sını taşımaktadır. Türk Hukukunda çocuğu doğuran kadının anne olduğu yönündeki analık karinesi Türk Medeni Kanunu m. 282/I’de açıkça düzenlenmiştir. Ancak bu hüküm heterolog yapay döllenme dikkate alınarak düzenlenmemiştir. Türk Hukukunda heterolog yapay döllenme yasaktır. Buna izin verilen ülkelerde bu yöntemler kullanılarak dünyaya getirilen çocukların anne ile soybağı ise kanun koyucu tarafından özel olarak düzenlenmemiştir. Genetik anne ve biyolojik annenin farklılaştığı senaryolarda annenin tespiti için analık karinesi artık yeterli değildir. Doktrinde de analık karinesinin güncel tıbbi gelişmeler karşısında ihtiyaca cevap verip veremediği, bu karinenin kesin karine teşkil edip etmediği tartışmalı hale gelmiştir. Bu çalışmada da heterolog yapay döllenmede annenin kim olduğu meselesi incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Yapay döllenme , yumurta bağışı , embriyo bağışı , taşıyıcı annelik , soybağı , analık karinesi

Etik Beyan

Bu makale Etik Kurul iznine tabi değildir.

An Evaluation of the Determination of Motherhood in Heterologous Artificial Insemination

Öz

With advances in reproductive technologies, new forms of heterologous artificial insemination such as egg donation, embryo donation and surrogacy have emerged. The transfer of an embryo, that is fertilised with another woman’s egg, into a recipient’s uterus offers new hope to many individuals seeking to become parents. However, these methods have resulted in situations where the biological mother who gives birth and the genetic mother who donates egg are different individuals. In such cases, there is no genetic link between the birth mother and the child, who instead carries the DNA of the genetic mother. According to Turkish law, the maternity presumption establishes that the woman who gives birth is the mother. Yet, this rule was not framed with heterologous artificial insemination in mind. Heterologous insemination is prohibited in Turkey. If such methods are carried out abroad, the legal determination of the mother–child relationship remains uncertain. In such cases, the maternity presumption alone does not suffice. It is also debated in doctrinal level whether this presumption constitutes an irrebuttable rule and whether it meets the needs posed by recent medical developments. This study examines the the issue of determining motherhood in cases of heterologous artificial insemination.

Anahtar Kelimeler

Artificial insemination , egg donation , embryo donation , surrogacy , parentage , presumption of maternity

Etik Beyan

This article is not subject to Ethics Committee permission.

Kaynakça

• Acabey MB, Soybağı (Güncel Hukuk Yayınları 2002)
• Adrian SW ve Kroløkke C, ‘Passport to Parenthood: Reproductive Pathways In and Out of Denmark’ (2018) 26 NORA - Nordic Journal of Feminist and Gender Research 112-128
• Ağaoğlu C, ‘Karşılaştırmalı Hukukta Sınıraşan Taşıyıcı Annelik ile Taşıyıcı Anneden Doğan Çocukların Yasal Anne-Babalığının Kazanılma Sorunu’ (2020) 40 Public and Private International Law Bulletin 437-480
• Akar K, Soybağının Tespiti (Seçkin 2015)
• Akıntürk T ve Ateş D, Türk Medeni Hukuku Aile Hukuku, C 2 (23. Baskı, Beta 2021)
• Aydın MB, ‘Yapay Döllenme Tekniklerinin Soybağı Hukuku ve Kişilik Hakkı Bakımından Sonuçları’ (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi SBE Özel Hukuk Ana Bilim Dalı 2013)
• Aydın Ünver T ve Dursun Karaahmetoğlu Ş, ‘Ana İle Çocuk Arasında Kurulan Soybağının Reddi’, Toplumsal Cinsiyet ve Hukuk, C I (On İki Levha 2019) 299-332
• Aydoğdu M, Çağdaş Hukuki Gelişmeler Işığında Evlat Edinme (2. Baskı, Adalet 2010)
• Bakırcı HA, ‘Anayasa Mahkemesinin İptal Kararı Sonrasında Ananın Soybağının Reddi Davası Açma Hakkı’ 22 Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 69-108
• Baygın C, ‘Evlat Edinmenin Sonuçları’ (2003) 7 Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 627-650
• — —, Soybağı Hukuku (On İki Levha 2010)
• Baygın C ve Nar A, Medeni Hukuk Dersleri Aile Hukuku, C 2 (Yetkin 2025)
• Baysal B, ‘Çocuğun Kökenini Öğrenme Hakkı’, Prof. Dr. Rona Serozan’a Armağan, C I (On İki Levha 2010) 493-533
• Budzikiewicz C, ‘BGB § 1591 Mutterschaft’, Jauernig, Bürgerliches Gesetzbuch (19. Baskı, CH Beck 2023)
• Büchler A ve Bertschi N, ‘Gewünschtes Kind, Geliehene Mutter, Zurückgewiesene Eltern?’ (2013 FamPra.ch Die Praxis des Familienrechts 33-56
• Büchler A ve Clausen S, ‘Fortpflanzungsmedizin Und Kindeswohl! Kindeswohl Und Fortpflanzungsmedizin?’, Die Praxis des Familienrechts (Stämpfli 2014) 231-273
• — —, ‘Art. 4 Verbotene Praktiken’, Fortpflanzungsmedizingesetz (FMedG) SHK - Stämpflis Handkommentar (Stämpfli 2020)
• Çelik NH, Evlenmenin Hükümsüzlüğü (On İki Levha 2021)
• Donnez J ve Dolmans M-M, ‘Transplantation of Ovarian Tissue’ (2014) 28 Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology 1188-1197
• Dural M, Öğüz T ve Gümüş MA, Türk Özel Hukuku Aile Hukuku, C III (20. Baskı, Filiz Kitabevi 2025)
• Ekşi N, ‘Mahkeme Kararlarında Sınıraşan Taşıyıcı Anneliğe İlişkin Hukuki Sorunlar’ (2016) 36 Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni 1-52
• Er A, 4721 Sayılı Türk Medeni Kanunu Hükümlerine Göre Küçüklerin Evlat Edinilmesi (Filiz 2020)
• Ercoşkun Şenol HK, ‘Soybağı’ içinde Şebnem Akipek Öcal ve Hayrunnisa Özdemir (edn), Aile Hukuku (Seçkin 2024) 329-421
• Erdem M ve Makaracı Başak A, Aile Hukuku (Seçkin 2022)
• Ergüneş S, ‘Yapay Döllenme’, Sağlık Hukuku Makaleleri II (İstanbul Barosu Yayınları 2012) 167-177
• Erol Y, Yapay Döllenme Yöntemleri ve Taşıyıcı Annelik (Yetkin 2012)
• Feng J vd., ‘Epidemiological Characteristics of Infertility, 1990–2021, and 15-Year Forecasts: An Analysis Based on the Global Burden of Disease Study 2021’ (2025) 22 Reproductive Health 1-17
• Hatemi H, Aile Hukuku (10. Baskı, On İki Levha 2023)
• Hodgkin R ve Newell P, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Uygulama El Kitabı (Şebnem Akipek tr, 2. Baskı, UNICEF 2003)
• Kalaycı MB, ‘Yapay Döllenme ve Taşıyıcı Annelik’ içinde Selin Sert Sütçü (ed), Tıp Hukukunda Güncel Sorunlara Genel Bakış ve Çözüm Önerileri (Adalet 2016) 41-87
• Kalkan Oğuztürk B, Türk Medeni Hukuku’nda Biyoetik Sorunlar (Vedat 2011)
• Kayaalp AE, Türk Hukukunda Soybağı ve Soybağının Reddi (Yetkin 2023)
• Kayalı D, ‘Milletlerarası Taşıyıcı Annelik Sonucu Doğan Çocuğun Soybağına Uygulanacak Hukuk’ (2024) 44 Public and Private International Law Bulletin 221-252
• Kılıçoğlu AM, Aile Hukuku (8. Baskı, Turhan 2024)
• Kırkbeşoğlu N, Soybağı Alanında Biyoetik ve Hukuk Sorunları (Vedat 2006)
• Lötscher C ve Reich J, ‘Art. 252’, CHK - Handkommentar zum Schweizer Privatrecht (4. Baskı, Schulthess 2023)
• Metin S, ‘Yörüngesinden Çıkan Tabiat: Etik, Sosyal, Psikolojik ve Hukuki Görünümleriyle Taşıyıcı Annelik’, Sağlık Hukuku Makaleleri II (İstanbul Barosu Yayınları 2012) 7-53
• — —, ‘The New Maternity Order: Uterus Transplant With Its Ethical and Legal Aspects’ (2023) 14 İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 304-314
• Nomer HN, ‘Suni Döllenme Dolayısıyla Ortaya Çıkabilecek Nesep Problemleri’, Prof. Dr. M. Kemal Oğuzman’ın Anısına Armağan (Beta 2000) 545-594
• Nurcan İ, ‘Roma Hukukunda Hısımlık’ (2015) 21 Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 167-204
• Oktay-Özdemir S ve Tek, GS, ‘Türk Hukukundaki Tıp Bilimindeki Gelişmelerin Soybağına Etkileri’, Prof. Dr. Mustafa Dural’a Armağan (Filiz 2013) 909-931
• Özcan Z, ‘Soybağının Kurulması: Genel Hükümler ve Tanıma’ içinde Metin İkizler ve Özlem Tüzüner (eds), Medeni Hukuk Aile Hukuku, C 2 (2. Baskı, Adalet 2024) 314-351
• Özdemir H, ‘Yapay Döllenme ve Soybağı’, Prof. Dr. Mustafa Dural’a Armağan (Filiz 2013) 875-908
• Özdemir H ve Ruhi AC, Çocuk Hukuku ve Çocuk Hakları (On İki Levha 2016)
• Parlak Börü Ş, ‘Aile Hukukunda Zor Bir Dönemeç: Karşılaştırmalı Hukuk Bakış Açısıyla Taşıyıcı Anneliğe İlişkin Güncel Gelişmeler’ (2019) 39 Public and Private International Law Bulletin 63-110
• Rumo-Jungo A, ‘Kindesverhältnisse Im Zeitalter Vielfältiger Familienformen Und Medizinisch Unterstützter Fortpflanzung’, Die Praxis des Familienrechts (Stämpfli 2014) 838-853
• Sarnacka E ve Demchenko I, ‘Legal Regulation of Surrogacy in Poland and Ukraine – a Comparative Analysis’ (2024) 57 Review of European and Comparative Law 223-248
• Schwenzer I ve Cottier M, ‘Art. 252’ içinde Thomas Geiser ve Christiana Fountoulakis (edn), Basler Kommentar Zivilgesetzbuch, vol I (6. Baskı, Helbing Lichtenhahn Verlag 2018)
• Serozan R, Çocuk Hukuku (2. Baskı, Vedat 2005)
• Sirac S ve İşleyen Mİ, ‘Türk Hukukunda Soybağının Kurulması’ (2018) 4 İstanbul Aydın Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 105-120
• Stehli C, ‘Art. 252’, ZGB Kommentar Schweizerisches Zivilgesetzbuch OFK - Orell Füssli Kommentar (Navigator.ch) (4. Baskı, Orell Füssli 2021)
• Şensöz Malkoç E, ‘Uluslararası Taşıyıcı Annelik Sözleşmesinden Doğan İhtilaflarda Uygulanacak Hukuk’ (2015) 35 Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni 13-49
• Tamanza G vd., ‘“Doubly Mother”: Heterologous Artificial Insemination Between Biological and Social Parenthood: A Single Case Study’ (2019) 75 World Futures 480-501
• Tek GS, ‘Türk Hukukunda Kadının Vücudu Üzerindeki Tasarruf Hakkını Sınırlayan Düzenlemeler’, Sağlık Hukuku Makaleleri II (İstanbul Barosu Yayınları 2012) 103-130
• Tek GS, ‘AİHM’in Güncel Kararları Işığında Türk Medeni Kanunu’nun Soybağına İlişkin Hükümlerinin Değerlendirilmesi’ içinde Herdem Belen vd. (edn), Çocuk Hukuku I ve II Sempozyum Tam Metin Kitabı (On İki Levha 2023) 9-75
• Turgut C, Yapay Döllenme Taşıyıcı Annelik ve Soybağına İlişkin Hukuki Sorunlar (On İki Levha 2016)
• Tüzün Arpacıoğlu I, ‘Yapay Döllenmenin Soybağına Etkileri’ (2013) 5 Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi 11-20
• Ungan Çalışkan H, ‘Bırakınız Taşısınlar: Taşıyıcı Anneliğe Güncel Bakış’ (2016) 22 Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 489-510
• Uyanık A, ‘Fertilite Turizminin Hukuki Arka Planı’, Toplumsal Cinsiyet ve Hukuk, C I (On İki Levha 2019) 1-21
• Ürem M, ‘Kadın Vücudu ve Etik Sorunlar’, Sağlık Hukuku Makaleleri II (İstanbul Barosu Yayınları 2012) 89-102
• Voskoboynik K, ‘Clipping the Stork’s Wings: Commercial Surrogacy Regulation and Its Impact on Fertility Tourism’ (2016) 26 Indiana International & Comparative Law Review 336-382
• Wellenhofer M, ‘BGB § 1591 Mutterschaft’, Münchener Kommentar zum BGB (9. Baskı, CH Beck 2024)
• Wiesner-Berg S, ‘“Babyklappe” Und “Anonyme Geburt”: - Rechtskonflikte Zwischen Mutter Und Kind?’, Die Praxis des Familienrechts (Stämpfli 2010) 521-545
• ‘World Fertility 2024’ (United Nations 2025) UN DESA/POP/2024/TR/NO. 11 <un.org/development/desa/pd/sites/www.un.org.development.desa.pd/files/undesa_pd_2025_wfr_2024_final.pdf> (E.T. 7.8.2025)
• Yakuppur S, ‘İleri Teknoloji Kullanılarak Gerçekleştirilen Taşıyıcı Annelik’, Toplumsal Cinsiyet ve Hukuk, C I (On İki Levha 2019) 273-297
• Yılmaz S, Medeni Hukuk Aile Hukuku, C 3 (2. Baskı, Yetkin 2025)
• Zevkliler A, Cumalıoğlu E ve Acabey MB, Medeni Hukuk III Aile Hukuku (Adalet 2024)