Ortaöğretim Felsefe Ders Kitaplarının Görsel Tasarım Özellikleri Açısından İncelenmesi (1980-2024)

Yıl 2025, Sayı: 44, 1 - 21, 29.06.2025

Semra Bilgin , Lokman Çilingir

Öz

Bu çalışmanın temel amacı: 80’li yıllardan itibaren günümüze kadar ortaöğretim kurumlarında ders kitabı olarak okutulan felsefe ders kitaplarının görsellerini belli kıstaslar açısından analiz etmektir. Böylelikle ders kitaplarının görsel tasarım açısından bir felsefe ders kitabından beklenen özellikleri karşılayıp karşılamadığının tespit edilmesi hedeflenmiştir.
Çalışma nitel araştırma yöntemine uygun olarak yürütülmüştür. Veriler içerik analizi ve doküman analizi teknikleriyle irdelenmiştir. Ders kitaplarının görselleri analiz edilirken felsefeyle ilk kez karşılaşan öğrenciler için ilgi çekici, sade, anlaşılır olup olmadığına bakılmıştır. Ayrıca görsellerin metinlerle anlamlı bir bütünlük oluşturup oluşturmadığı, öğretim programlarında belirtilen kazanımları karşılayıp karşılamadığı bir diğer araştırma konusudur. Yine incelemeye konu olan ders kitaplarının kendi dönemlerinin şartları ve eğitim politikaları göz önünde bulundurularak bir karşılaştırma yapılmıştır.
Araştırmanın çalışma evrenini 1985’ten günümüze kadar Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı onayıyla okutulan tüm ortaöğretim felsefe ders kitapları oluşturmuştur. Çalışmanın örneklemine ise; 1985 ve 2018 tarihleri arasında değişen ortaöğretim felsefe ders programlarına uygun olarak hazırlanan beş ders kitabı dâhil edilmiştir. Kitapların seçiminde her program değişikliğinde ağırlıklı olarak okutulan ders kitabı ve özellikle Milli Eğitim Bakanlığı tarafından oluşturulan komisyonlarca yazılan kitaplara öncelik verilmiştir.
Görsellerin değerlendirilmesinde Mehmet Şahin’in “Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarının Görsel Tasarım İlkeleri Açısından Değerlendirilmesi” başlıklı makalesinde kullandığı beşli rubrik ölçeği veri toplama aracı olarak kullanılmıştır. Ders kitapları rubriklerde belirtilen ölçütlere göre, 1-5 arasında bir puanla değerlendirilmiştir. Görsel tasarım özelliklerinin bulguları; metni destekleyici görsellerin kullanılma sıklığı, görsellerin metinle tutarlılığı, teknik özellikleri, sayfa düzeni ve felsefe dersinin kazanımlarıyla uygunluğu bakımından incelenmiştir.
Görsellerin felsefe dersinin kazanımlarına uygunluğu açısından değerlendirilmesinde öğrencileri düşünmeye, sorgulamaya, verilen metinle ilişki kurarak yorum ve eleştiri yapmaya sevk edip etmediğine bakılmıştır. Tüm kitapların ortalamasının 2 olduğu bu değerlendirmede ders kitaplarının görsellerinin felsefe dersinin kazanımlarıyla ilişkilendirilmede başarısız olduğu görülmüştür.
Araştırma sonucunda elde edilen veriler, felsefe ders kitaplarının görsellerinin dikkat çekiciliği, kazanımlarla örtüşmesi, renk ve boyutları, öğrenciyi düşünmeye ve sorgulamaya yöneltmesi gibi özellikler bakımından yetersiz kaldığını göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

felsefe , ders kitabı , görsel tasarım , öğretim programı

Kaynakça

• Çilingir, L. (2019). Ana Hatlarıyla Felsefe. İstanbul: Elis Yayınları.
• Çotuksöken, B. (2012). İnsan hakları ve felsefe: nasıl bir felsefi yaklaşım? Nasıl bir eğitim? (2.b.),Papatya Yayınları, İstanbul.
• Dombaycı, M. A. (2008). Türkiye’de Ortaöğretimde Felsefe Öğretiminin Değerlendirilmesi. (Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Duman, E. Z. (2014). Ortaöğretimde Cumhuriyet Dönemi Mantık Ders Kitaplarının İncelenmesi. (Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• İstek, R. (2004). Görsel İletişimde Tipografi ve Sayfa Düzeni. İstanbul: Pusula Yayıncılık.
• İşler, A.Ş. (2003). Yazılı Ders Materyallerinde İllüstrasyon Kullanımının Dayandığı Temel İlkeler ve Sağladığı Katkılar. Milli Eğitim Dergisi, (57).
• Keser, H. (2004). İlköğretim 4. Sınıf Bilgisayar Ders Kitaplarının Görsel Tasarım İlkerlerine Göre Değerlendirilmesi. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. 2 (3)
• Kızıltan, Ö.(2018). 1985’ten Günümüze Lise Felsefe Ders Kitaplarında Özgürlük Kavramı. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara
• MEB (1993). Felsefe Öğretim Programı. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• MEB ( 2009). Felsefe Öğretim Programı. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• MEB (2010). Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları Ve Eğitim Araçları Yönetmeliği. Tebliğler Dergisi, 74(2629), 70-91
• MEB (2017). 2017-2018 Eğitim-Öğretim Yılında Okutulacak İlköğretim Ve Ortaöğretim Ders Kitapları. Tebliğler Dergisi, 80(2712), 1-104.
• Neuman, W. L. (2009). Toplumsal araştırma yöntemleri: nitel ve nicel yaklaşımlar: 2. cilt. Özge, S. (Çev.), İstanbul: Yayınodası.
• Şahin, T.Y.& Yıldırım, S. (1999). Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme. Ankara: Anı Yayınları.
• Şahin, M. (2014). Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarının Görsel Tasarım İlkeleri Açısından Değerlendirilmesi. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(1), 36-41.