Nüzul Ortamındaki Tarihî Veriler Işığında Lokman Sûresi 34. Âyet ve Mugayyebât-ı Hamseye Farklı Bir Yaklaşım

Yıl 2023, , 168 - 195, 30.04.2023

Davut Ağbal

https://doi.org/10.31121/tader.1232821

Öz

Bu makale Lokmân Sûresi 34. âyeti ve bu âyetle ilişkilendirilerek ele alınan mugayyebât-ı hamse konusunu, tefsir geleneğinde yorumlanageldiği şekilden farklı olarak anlamanın imkânını tartışacaktır. Geleneksel bakış açısında bu âyetin insanın bilgi alanının dışında olan gaybî konuları sıraladığı düşünülmüş ve gayb ile ilgili kelâmî ıstılahlarla konu detaylandırılmıştır. Bu çalışmada ise bahsi geçen âyeti konuyla ilgili kelâmî problemler yumağından ayrıştırıp nüzûl ortamındaki tarihsel ve kültürel referanslara dayanarak yoruma tabi tutma önerilmiştir. Bu hedefe ulaşmak için tarihsel veriler üzerine inşa edilen nüzûl atmosferine ait resimde, ilgili âyetin ne dediğini ve ne demek istediğini teşhis etmeye odaklanılmıştır. Haddizatında makalede kronolojik bir sırayla sunulacak olan geleneksel yorumlarda görüleceği üzere, âyetin nüzûl sebebi gibi birtakım tarih-sel malumatlar bu yorumlarda dikkate alınmaktadır. Ne var ki bu bilgiler, dönemin sosyolojisi, kültürel ve dinî yapısıyla ilişkilendirilmediği için geleneksel yorumlarda bütüncül bir yapı arz etmemekte ve geri planda kalmaktadır. Hâliyle âyetin geçmişte de günümüzde de aşağıda ana hatlarıyla serdedilecek kelâmî soru(n)lar çerçevesinde ele alındığına tanık olunmaktadır. Buna karşın önerilen bakış açısında âyetin dilsel özelliklerinin yanı sıra indirildiği atmosfere ait tarihsel veriler, yorumun belirleyici unsurunu teşkil edecektir. Bu çerçevede Câhiliye Araplarındaki kıyamet inancı, nev’ fikri ve kehânet gibi müslüman olduktan sonra da insanlarda etkileri görülen olguların yanı sıra ilk muhatapların çok soru sorma eğiliminden istifade ile konu detaylandırıla-caktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Lokman Suresi, Mugayyebat-ı Hamse, Nüzul Ortamı, Te’vil

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

A Different Approach to the Surat Luqmān 34th Verse and al-Mugayyabāt al-Hams in The Light of Data About The Historical Context of Revelation

Öz

This article will discuss the possibility of understanding the 34th verse of Surat Luqmān and the subject of al-mugayyabāt al-hams, which is discussed in relation to this verse, differently from the way it is interpreted in the tradition of exegesis. In the traditional point of view, it is thought that this verse enumerates the unseen/ghayb subjects that are outside of the knowledge of man, and the subject is detailed with terms of kalām related to the unseen. In this study, it is suggested to separate this verse from the tangle of theological problems and interpret it based on the histo-rical and cultural references in the environment of the revelation. In order to achieve this goal, the focus will be on identifying what this verse says and means in the picture of the revelation atmosphere built on historical data. As can be seen in the traditional interpretations, which will be presented in a chronological order in the article, some of historical information such as the reason for the revelation of the verse are taken into account in these interpretations. However, since it is not associated with the sociology, cultural and religious structure of this period, this information does not provide a holistic structure and lags behind in traditional interpretations. As a matter of fact, it is witnessed that the verse has been dealt with in the past and today within the framework of the theological questions/problems that will be outlined below. On the other hand, in the proposed point of view, besides the linguistic features, the historical data of the atmosphe-re in which the verse was revealed, will constitute the determining factor of the interpretation. In this context, the subject will be detailed not only by using the facts that like the belief of the apocalypse, the idea of naw’ and kehāne among the Jahiliyya Arabs that affect people even after they become Muslims but also by using of the tendency of the first interlocutors to ask many questions.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Surat Luqmān, al-Mugayyabāt al-Hams, Revelation Context, Ta’wīl

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Abdurrezzak b. Hemmâm es-Sanʿânî. et-Tefsîr. thk. Mahmûd Muhammed Abduh. 3 Cilt. Bey-rut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1999.
• Ağbal, Davut. “Kur’ân’da Burçlar: Mahiyeti ve İnsana Etkisi Bağlamında”. Atatürk Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (24 Ocak 2013), 249-276.
• Ağbal, Davut. “Üslûb-i Hakîm ve Kur’ân Belâğatındaki Yeri”. Dinbilimleri Akademik Araş-tırma Dergisi, 1015-1040. https://doi.org/10.33415/daad.743190
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-‘Arnavut. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdullah. Rûhu’l-Me‘ânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Apak, Adem. Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu (Sosyal, Kültürel ve İktisadî Hayat). İstanbul: Kuramer, 3. Basım, 2020.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1990.
• Bayraklı, Bayraktar. Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsiri. 22 Cilt. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2008.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buharî. 1 Cilt. Riyad: Beytu’l-Efkari’d-Devliyye, 1998.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-beyân. 10 Cilt. Dersaadet: Matbaatu Osmâniyye, 1330.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-Arabi kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdat: Câmiatu Bağdâd, 2. Basım, 1993.
• Çağatay, Neşet. İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı. Ankara: Ankara Üniversitesi İla-hiyat Fakültesi Yayınları, 4. Basım, 1982.
• Çalışkan, Muhammed Selman. “Kur’an Işığında Nüzul Dönemi Mekke Müşriklerinin Ahiret-Ceza İnancı ve Hayra Engel Olmaları Arasındaki İlişki”. Cahiliye Araplarının Ahiret İnancı. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. 125-158. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Çelebi, İlyas. “Mugayyebât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/374-375. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Çelebi, Muharrem. “Envâ’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/257-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Dağdeviren, Alican. Kur’ân-ı Kerim’de Sorular ve Cevaplar. Sakarya Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Dinç, Ömer. “Osmanlı Tefsir Geleneği Çerçevesinde İbn Kemal Paşa’nın Gayb Ayetleri Hak-kın-daki Yorumları -Risâle fî Tahkîki’l-Gayb Özelinde Bir İnceleme-”. Tefsir Araştırmaları Dergisi. https://doi.org/10.31121/tader.863624
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as el-Ezdî. Sünenu Ebî Dâvûd. thk. Muhammed ‘Avvâme. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 2004.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Adil Ahmed Abdul-mevcûd, Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1993.
• Ebussuûd Efendi. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm. thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. 5 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Riyâd el-Hadîse, ts.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Abdulhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Gezer, Süleyman. “Lokman Sûresinin 34. Âyeti Çerçevesinde Tefsirde Bir Mahiyet Sorgula-ması”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/27 (2015), 5-21.
• Gülverdi, Selim. “Lokman Suresi 34. Ayetin Kelami Açıdan Yorumu”. İslami İlimler Araştır-maları Dergisi 2/4 (2018), 22-58.
• Gündüz, Şinasi. “Ölümden Sonra Diriliş ve Hesap İnancına Muhalefetin Temelleri”. Cahiliye Araplarının Ahiret İnancı. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. 183-200. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Hâzin, Alâüddîn ‘Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. Lübâbü’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl. 6 Cilt. 1995: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Hillî, Abdurrahman. “el-Gayb ve mefâtihuhu: Mefhûmu’l-gayb fî’l-Kur’ân ve suâlu’t-tenebbu’i’l-cînî”. Journal of Islamic Ethics 6 (2022), 1-20.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer b. Ali. el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-kitâb. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Muavvid. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1998.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân. el-Muharrarü’l-vecîz. thk. Abdüsselâm Abduşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Ba-sım, 2001.
• İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. et-Teshîl li ‘ulûmi’t-tenzîl. thk. Muhammed Seyyid Muhammed Mevlây. 3 Cilt. Havalli - Kuveyt: Dâru’d-Dıyâ’, 2009.
• İbn Ebî Dünya. Zemmü’l-melâhî. thk. Amr Abdulmun‘im Selîm. Kâhire: Mektebetu İbn Tey-miyye, 1996.
• İbn Ebî Şeybe. el-Musannef. thk. Muhammed Avvâme. 26 Cilt. Cidde: Dârü’l-Kıble, 1. Ba-sım, 2006.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tîbe, 2. Basım, 1999.
• İzzet Hasan. “el-Mukaddime”. el-Ezmine ve’l-envâ’. 7-36. Fas: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2006.
• Karacabey, Salih. “Hadisler Çerçevesinde Mugayyebât-ı Hamse Meselesi”. Uludağ Üniversite-si İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/6 (1994), 83-102.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Kirmânî, Ebü’l-Kasım Tâcülkurrâ Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza. Lübâbü’t-tefâsîr. İstanbul: Süleymaniye, Fatih, 417.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Turkî. 24 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risāle, 1. Basım, 2006.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kasım Abdulkerim b. Hevâzin b. Abdilmelik. Letâifu’l-işârât. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1971.
• Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’an. çev. Bekir Karlığa vd. 16 Cilt. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu vd. 18 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Mîzân, 2007.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, t.y.
• Mervezî, Nu‘aym b. Hammâd. Kitâbü’l-fiten. thk. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetu’t-Tevhîd, 1. Basım, 1991.
• Mevdûdi, Ebü’l-A‘lâ. Tefhîmü’l-Kur’an. çev. Muhammed Han Kayani vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîrü Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1. Basım, 2002.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc. Sahihu Müslim. Riyad: Dâru Tîbe, 1. Basım, 2006.
• Nablûsî, Muhammed Râtib. Tefsîrü’n-Nablûsî. 14 Cilt. Amman: Müessesetü’l-Garsân, 1. Basım, 2017.
• Nesāî, Ebû Abdurrahmân b. Şu‘ayb b. Ali. Sünenü’n-Nesâî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1994.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullâh b. Ahmed. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Budeyvî. 3 Cilt. Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1. Basım, 1998.
• Özgen, Emine. Gayb Penceresinden Mugayyebât-ı Hamse’ye Yaklaşım. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Polat, Fethi Ahmet. “Kuran Ayetleri Işığında Gayb Bilgisi ve Mugayyebatı Hams (Beş Bilin-meyen)”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin İlmî Mecmuası 1/2 (2004), 17-54.
• Râgıb el-Isfahânî, Ebü’l-Kasım el-Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dârü’l-Marife, t.y.
• Râzî, Ebû Abdullâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. Basım, 1981.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Ebû Muhammed ‘Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 2002.
• Seven, Şuayip. “Hz. Peygamber’e Soru Sorma Yasağı - Tarihi Gerçekliği, Mahiyeti ve Hikme-ti”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 565-586. https://doi.org/10.18505/cuid.704049
• Sevrî, Süfyân. Tefsîrü Süfyân es-Sevrî. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1983.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “İlk Dönem İslam Tarihi Kaynaklarına Göre Cahiliye Araplarında Ahiret İnancı”. Cahiliye Araplarının Ahiret İnancı. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. 9-49. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Süyûtî, Celaleddîn Abdurrahmân. ed-Dürrü’l-mensûr. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kâhire: Merkezü Hicr el-Buhûs ve’d-Dirasâti’l-‘Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2003.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethü’l-kadîr el-câmi‘ beyne fenneyi’r-rivâyeti ve’d-dirâyeti min ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrahman Umeyra. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Vefâ, 1994.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Turkî. 26 Cilt. Kâhire: Dâru Hicr, 1. Basım, 2001.
• Tâhir b. Âşûr. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr, 1984.
• Tayâlisî, Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. thk. Muhammed Abdulmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Kâhire: Dâru Hicr, 1. Basım, 1999.
• Tehânevî, Muhammed ‘Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1. Basım, 1996.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Yahyâ b. Sellâm. Tefsiru Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2004.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Kitabevi, ts.
• Zebîdî, Zeynüddin Ahmed b. Ahmed. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi. çev. Ahmed Naim - Kamil Miras. 13 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Ya-yınları, 4. Basım, 1975.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Me’âni’l-Kur’ân ve İ’râbuh. thk. Abducelîl Abduh Şe-lebî. 5 Cilt. Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 1. Basım, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâ‘iki gavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd, ‘Ali Muhammed Mu‘avvid. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu ‘Ubeykān, 1. Basım, 1998.
• Zeydân, Corci. İslâm Uygarlıkları Tarihi. çev. Nejdet Gök. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 2012.