Süyûtî’nin ed-Dürrü’l-Mensûr Adlı Tefsirinin Rivayet Kaynakları: Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî Örneği

Yıl 2024, , 331 - 356, 30.04.2024

Celalettin Alkan

https://doi.org/10.31121/tader.1435087

Öz

Süyûtî’nin (ö. 911/1505) seçkin eserlerinden biri olan ed-Dürrü’l-mensûr, rivayet türü tefsirlerin en kapsamlılarındandır. Süyûtî bu eserinde ayetleri tefsir ederken kendi kanaatlerini sunmaktan kaçınmış, bunun yerine tamamen elinde bulunan rivayetleri kullanmayı tercih etmiştir. Benimsediği yöntem sayesinde ken-di dönemine kadarki tefsir müktesebâtının hatırı sayılır bir kısmını toplayacak şekilde oluşturduğu ed-Dürrü’l-mensûr, bu haliyle adeta bir tefsir koleksiyonunu andırmaktadır. Yalnızca rivayetlerden müteşekkil yapısı onu mutlak bir rivayet tefsiri kılmaktadır. Bu eserin dikkat çekici özelliklerinden bir diğeri ise bazı kaynaklarının günümüze ulaşamamış olmasıdır. Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî’nin (ö. 212/827) tefsiri de bu kayıp kaynaklardan bir tanesidir. Firyâbî daha çok hadisçiliği ve tefsirciliği ile meşhur olan, hadis otoriteleri tarafından genellikle “sika” kabul edilen muteber bir âlimdir. Onun rivayet ettiği hadisler Kütüb-i Sitte’nin tümünde yer almıştır. Kendisiyle aynı nisbeyi taşıyan ve ülkemizde de tanınan Ebû Bekr Ca‘fer b. Muhammed b. el-Hasen el-Firyâbî’den (ö. 301/913) yaklaşık bir asır önce yaşamıştır. Kaynaklardaki nisbesine göre Türk olduğu bilinmektedir. Firyâbî bunların yanı sıra erken dönemin tanınmış simaların-dan olan Süfyân es-Sevrî’nin (ö. 161/778) gözde öğrencisidir ve ünlü hadis alimi Buhârî’nin (ö. 256/870) en büyük hocalarından biridir. Tüm bu yönler dikkate alındığında Firyâbî’nin tefsirinin elimizde olmaması üzücü bir kayıptır. Onun ed-Dürrü’l-mensûr aracılığıyla muttali olabildiğimiz rivayetlerine bakıldığında pek çok konuya geniş bir yelpazede değindiği anlaşılmaktadır. Bu rivayetler sonraki dönemlerde yazılan tefsirlere kaynaklık etmiş ve günümüzdeki tefsir anlayışlarının teşekkülünde önemli bir rol oynamıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Süyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr-i bi’l-me’sûr, Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî, Rivayet.

The Sources of Narration of al-Suyūtī's Tafsīr, ad-Durr al-manthūr: The Case of Muhammad b. Yūsuf al-Firyābī

Öz

al-Durr al-Manthur fi Tafsir bil-Ma'thur, one of the distinguished works of Suyûtî (d. 911/1505), is one of the most comprehensive narration-type commentaries. In this work, al-Suyūtī avoided presenting his own opinions in his exegesis of the verses, preferring instead to use the narrations available to him. Thanks to the method he adopted, ad-Durr al-manthūr, which gathers a considerable part of the tafsīr scholarship up to his own time, resembles a collection of tafsīr in this form. Its structure consisting solely of narrations makes it an absolute narrative exegesis. Another remarkable feature of this work is that some of its sources have not survived. The tafsīr of Muhammad b. Yūsuf al-Firyābī (d. 212/827) is one of these lost sources. al-Firyābī was a well-respected scholar who was mostly known for his hadīth and tafsīr, and was generally regarded as “sika” (reliable) by hadīth authorities. The hadiths narrated by him are included in all of the Qutub al-Sitta. He lived about a century before Abu Bakr Ja‘far b. Mu-hammad b. al-Hasan al-Firyābī (d. 301/913), who bears the same attribution as him and is also known in our country. He is known to be a Turk according to his nisab in the sources. Firyābī was also a favo-rite student of Sufyān al-Sawrī (d. 161/778), a prominent figure of the early period, and one of the grea-test teachers of the famous hadīth scholar al-Bukhārī (d. 256/870). Considering all these aspects, it is a sad loss that we do not have Firyābī’s tafsīr. From his narrations, which we have access to through ad-Durr al-manthūr, it is clear that he touched upon a wide range of topics. These narrations served as a source for the tafsirs written in later periods and played an important role in the formation of today’s understanding of tafsir.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, al-Suyūtī, Ad-Durr al-manthūr fi, Muhammad b. Yūsuf al-Firyābī, Narration.

مصادر رواية تفسير السيوطي المسمى الدرّ المنثور: مثال محمد بن يوسف الفريابي

Öz

يعد كتاب الدر المنثور في التفسير المأثور، أحد مؤلفات السيوطي المميزة (ت ٩١١هـ/١٥٠٥م)، أحد أشمل الشروح السردية. وقد تجنب السيوطي في هذا العمل تقديم آراءه في تفسير الآيات، مفضلا بدلا من ذلك استخدام الروايات المتوفرة لديه. وبفضل الطريقة التي اتبعها، فإن الدر المنثور، الذي يجمع جزأ كبيرا من علوم التفسير حتى عصره، يشبه مجموعة التفسير في هذا الشكل. بنيته المكونة من روايات فقط تجعله تفسيرًا مأثورًا مطلقًا. ومن السمات الرائعة الأخرى لهذا العمل أن بعض مصادره لم تنجو. تعليق محمد بن ويوسف الفريابي (ت ٢١٢هـ/٨٢٧م) أحد هذه المصادر المفقودة. كان الفريابي عالمًا محترمًا وكان معروفًا في الغالب بحديثه وتفسيره، وكان يُنظر إليه بشكل عام على أنه ثقة من قبل مراجع الحديث. والأحاديث التي رواه عنه موجودة في جميع كتب الستة. عاش قبل أبي بكر جعفر بن محمد بن الحسن الفريابي (ت ۳۰۱هـ/۹۱۳م) وهو مثله ومعروف أيضا في بلادنا حوالي قرن. ومعروف أنه تركي بنسبه في المصادر. كان الفريابي أيضًا تلميذًا مفضلاً لسفيان الثوري (ت ۱۶۱/ ۷۷۸)، وهو شخصية بارزة في الفترة المبكرة، وأحد معلمي الاختبار الكبار لعالم الحديث الشهير البخاري (ت ۲۵۶/ ۸۷۰) . بالنظر إلى كل هذه الجوانب، فمن المؤسف أننا لا نملك تفسير الفريابي. ومن رواياته التي حصلنا عليها من خلال الدر المنثور يتبين أنه تناول مجموعة واسعة من المواضيع. كانت هذه الروايات بمثابة مصدر للتفسيرات المكتوبة في فترات لاحقة ولعبت دورًا مهمًا في تشكيل فهم التفسير اليوم

Anahtar Kelimeler

التفسير, السيوطي, ، الدر المنثور في التفسير المأثور, محمد بن يوسف الفريابي, الرواية

Kaynakça

• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşar Âvvâd. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garb el-İslâmî, 1422/2002.
• Bağdâdî, Ebü’l-Fezâil Safiyyüddîn Abdülmü’min b. Abdilhak b. Abdillâh. Merasidü’l-ıttıla’ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ’. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1418/1997.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen el-Hırbevî. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Semerkand Yay., 1435/2014.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbât: Dâiratü’l-Meârif, 1. Basım, ts.
• Buhârî. et-Târîhu’l-evsat. thk. Mahmud İbrahim Zayed. 2 Cilt. Halep: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1. Basım, 1397/1977.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf, 1414/1994.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebüssuud, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa el-İskilibî el-İmâdî. İrşâdü akli’s-selîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, ts.
• Edirnevî, Mehmed b. Mehmed. Tabakâtü’l müfessirîn. thk. Süleyman b. Salih el-Hizzî. Medine: Mektebetu’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1417/1997.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. Süfyân b. Cüvvân. el-Ma’rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1394/1974.
• Halîlî, Ebû Ya’lâ Halîl b. Abdillâh b. Ahmed el-Kazvînî. el-İrşâd fî maʿrifeti ulemâi’l-hadîs. thk. MuhammedSaid Ömer İdris. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1408/1988.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî duʿafâʾi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed Muavvaz ve Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, 1. Basım, 1417/1997.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyin ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu Medîneti Dımeşk. thk. Muhibbüddîn Ebî Saîd Ömer b. Garame el-Ömerî. 74 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1416/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Haydarâbât: Dâiratü’l-Meârif, 1370/1952.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tebsıru’l-müntebeh bi tahrîri’l-müştebeh. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l İlmiyye, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî. Tağlîku’t-taʿlîk alâ sahîhi’l-Buhârî. thk. Saîd Abdurrahman Musa. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 1984.
• İbn Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meârif en-Nizâmiyye, 1. Basım, 1326/1908.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el- Bermekî. Vefâyâtü’l-a‘yân, thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1415/1994.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât. 9 Cilt. Hay-darabat: Dâiratü’l Meârif, 1393/1973.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. Garîbü’l-Kur’ân. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbnü’l- Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Nâsihu’l-Kur’ân ve mensûhihi. Beyrut: Şirket-ü Ebnâ-i Şerif el-Ensârî, 1421/2001.
• İbnü’l Cevzî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ ve Mustafa Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütüb el-İlmiyye, 1413/1992.
• İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih. Târîhu’s-sikât. Suudi Arabistan: Dâru’l-Bâz, 1405/1984.
• İsmâil Paşa, Bağdatlı. Hediyyetü’l-ârifîn: Esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t Türâs el-Arabî, 1370/1951.
• Kaya, Mesut. “ed-Dürrü’l-Mensûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (Dijital Versiyon). Erişim 21.01.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ed-durrul-mensur
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn. 13 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, ts.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri-İbn Ebî Hâtim Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 2001.
• Koçkuzu, Ali Osman. “Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansi-klopedisi. 16/146. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtü Ehl-i’s-sünne. thk. Mecdî Baslum. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, 1426/2005.
• Meâfirî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1992.
• Muhammed Mansûr, ez-Ziyâd. et-Tabakâtü’l-kübrâ: el-Kısmü’l-mütemmim litâbiî ehli’l-Medîneti ve min ba‘dihim. Medine: Mektebetü’l-Ulûm, 1408/1987.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1412/1991.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtihu’l-gayb/et-Tefsîrü’l-kebîr. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 3. Basım, 1420/1999.
• Sabri, Âmir Hasan. Min hadîsi el-İmâm Süfyân b. Saîd es-Sevrî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî, 1424/2004.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefâyât. thk. Ahmet el-Arnavut et-Türkî. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420/2000.
• Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahmân b. Yahyâ b. Alî el-Muallimî el-Yemânî. 13 Cilt. Haydarabat: Dâiratü’l-Meârif, 1381/1962.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm (Abdiddâim). Um-detü’l- huffâz fî tefsîri eşrefi’l-elfâz. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Suûd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Subhî es-Sâlih, İbrâhîm el-Lübnânî. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1420/2000.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed es- eş-Şâfiî. ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-tefsîr-i bi’l-me’sûr. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 16 Cilt. Kahire: Merkezü Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1424/2003.
• Süyûtî. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr-i bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1435/2011.
• Süyûtî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme, 1394/1974.
• Süyûtî. et-Tehaddüs bi-niʿmetillâh. thk. Elisabeth Mary Sartain. Mısır: el-Matbaatü’l-Arabiyyeti’l-Hadîse, 1440/2019.
• Süyûtî. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısır ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1387/1967.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemu’l-evsat. thk. Ebû Muâz Târık b. Avazullah-Ebü’l-Fazl Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1416/1995.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, ts.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleyman. Mevsûatü’t-tefsîri’l-me’sûr. 23 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1439/2018.
• Türkî, Abdullah b. Abdülmuhsin. “Mukaddimetü’t-tahkîk”, ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr-i bi’l-me’sûr. mlf. Süyûtî 1/16. Kahire: Merkezü Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1424/2003.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhu’l-Ya‘kûbî. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, 1422/2001.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Yeni Doğan Yayın Dağıtım, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez- et-Türkmânîed-Dımaşkî. Siyer-u a‘lâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l Hadîs, 1426/2006.
• Zehebî. el-Muğnî fi’d-duafâ. thk. Nûreddîn Itr. Katar: Dâru İhyâi’t-Türâs, ts.
• Zehebî. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed El Becâvî. Dâru’l-Ma‘rife. 4 Cilt. Beyrut, 1383/1963.
• Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşar Âvvâd. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garb el-İslâmî, 1424/2003.
• Zehebî. Tezkiretü’l-huffâz. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâik-i ğavâmiz-i’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Küttâb el-Arabiyy, 3. Basım, 1407/1986.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1. Basım, 1376/1957.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez- ed-Dımaşkî. el-A‘lâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-‘Arab ve’l-müsta‘rebîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1422/2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.