منهج ابن برجان الإشبيلي (ت. 536/1141) في مناسبات القرآن

Yıl 2024, , 598 - 619, 30.10.2024

Halil İbrahim Görgün

https://doi.org/10.31121/tader.1494301

Öz

علم المناسبات من العلوم المهمة في دراسات القرآن ، وقد تناوله المتقدمون من العلماء في أبحاث مستقلة. تهدف هذه المقالة إلى دراسة تصور ابن برجان لمفهوم "مناسبات القرآن"، من خلال تحليل الكيفية التي تُقيَّم بها العلاقات بين الآيات والسور في القرآن الكريم. كما تسعى إلى توضيح الكيفية التي من خلالها اعتبر ابن برجان علم المناسبات مرتبطًا بالنظم القرآني وتبين كيفية انعكاسه على الكلام الإلهي إضافة إلى تحديد مكانة هذا العلم في تفسير ابن برجان، وتحليل المنهج الذي استخدمه في تفسير البنية الشاملة للقرآن الكريم هذه هي الأهداف الأساسية لهذه المقالة. استخدمت الدراسة منهج تحليل الوثائق. وتجدر الإشارة إلى أن ابن برجان لم يستخدم لفظ "المناسبة" بشكل مباشر، إلا أنه أشار إلى هذا المفهوم باستخدام مصطلحات مثل "النظم" و"الانتظام". إضافة إلى ما سبق فإن المقالة تتناول فكر المفسربشكل عام، ثم تركز على نهجه النظري فيما يتعلق بعلم المناسبات، مع التأكيد على فكرة أن الكلام الإلهي يتميز بالمناسبة تم تحليل فهم ابن برجان لمفهوم "مناسبات القرآن" بناءً على محورين أساسيين: "الانتظام الإلهي" و"المناسبة بين الآيات والسور". وفقًا لابن برجان، فإن القرآن الكريم باعتباره مصدرًا للحياة، يساعد الإنسان على النضج من خلال ارتباطه بالصفات الإلهية. فالإنسان الذي يجعل من الوحي مصدرًا لحياته يعزز ارتباطه بالوحي ويستخلص العبر من الأحداث يرى ابن برجان أن مناسبة الوحي تتشابه مع النظام الذي يشمل الكون، حيث يُعد الكون والوحي مظهرين من مظاهر صفات الله الحكيم. في هذا السياق، يصبح مفهوم المناسبة واضحًا في أجزاء الكلام الإلهي. ويمكن تحويل هذا النظام المُلاحظ في الجزئيات إلى منهج شامل باستخدام الاستقراء. بالتالي، يظهر الوحي كوحدة متكاملة، ويشمل التناسق اللغوي كنتيجة لهذه المناسبة. ولهذا السبب، تظهر المناسبة في الآيات نفسها وكذلك بينها وبين الآيات والسور السابقة واللاحقة في خاتمة المقالة، تمت مناقشة العلاقة بين علم المناسبة والكلام الإلهي، وتم التأكيد على ضرورة إجراء دراسات أكثر تعمقًا حول تأثير منهج ابن برجان على العلماء المتأخرين.

Anahtar Kelimeler

التفسير, الأندلس, علوم القرآن, منَاسَبَاتُ القُرآن, العالم, ابن برجان

İbn Berrecân al-Ishbīlī's (d. 536/1141) Approach to Tenâsub al-Qur'ân

Öz

The science of munāsabah is one of the important topics in Qur'anic sciences and has been the subject of independent studies by classical scholars. The aim of this article is to examine Ibn Barrajan's understanding of "Munāsabāt al-Qur’ān" and reveal how the relationships between verses and chapters in the Qur'an are evaluated. It also aims to show that Ibn Barrajan considers the science of munāsabah in relation to divine speech through “nazm”. The primary goal of this study is to determine the place of this science in Ibn Barrajan's exegesis and analyze the system he used to make sense of the Qur'an's holistic structure. The document analysis method has been employed in this research. Although Ibn Barrajan does not explicitly use the term "munāsabah," he addresses the issue through words like "nazm" and "intizām," which evoke a similar meaning. In this study, the general thought of Ibn Barrajan is presented, followed by an emphasis on his theoretical approach to the science of munāsabah, highlighting the idea that divine speech inherently possesses harmony. Moreover, Ibn Barrajan's understanding of "Munāsabāt al-Qur’ān" is examined based on two main principles: divine coherence/intizâm and the relationships between verses and chapters. According to Ibn Barrajan, the Qur'an, which is a source of life, enables the maturation of a person through divine attributes. A person who makes revelation the source of their life will strengthen their connection with it and draw lessons from life’s events. From the perspective of Ibn Barrajan, the characteristic of coherence in revelation resembles the harmony found in the universe, with both the universe and revelation being manifestations of the attributes of Allah, the Wise. At this point, the munāsabah present in the Qur'an, as seen through deduction, is also evident in the components of divine speech. This situation, observed in particulars, can be systematized through induction. Therefore, while revelation presents a holistic structure based on divine knowledge, it also contains linguistic harmony. For this reason, there is a harmony not only within the verses themselves but also between the preceding and succeeding verses and chapters. In the conclusion of the article, the relationship between the science of munāsabah and divine speech is discussed, and the necessity of studying Ibn Barrajan's influence on subsequent scholars is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Andalus, Qur’anic Sciences., Tanâsub al-Qur’ân, Universe, Ibn Barrajân

İbn Berrecân el-İşbîlî’nin (öl. 536/1141) Münâsebâtü’l-Kur’ân’a Yaklaşımı

Öz

Kur’ân ilimlerinin önemli konularından biri olan münâsebet ilmi, klasik alimler tarafından müstakil çalışmalara konu edilmiştir. Bu makalenin amacı, İbn Berrecân’ın "Münâsebâtü’l-Kur’ân" anlayışını inceleyerek Kur’an’daki âyet ve sûreler arasındaki ilişkilerin nasıl değerlendirildiğini ortaya koymaktır. Ayrıca müfessirin münâsebet ilmini, nazım üzerinden ilâhî kelamla irtibatlı olarak dikkate aldığını göstermektir. İbn Berrecân’ın tefsirinde bu ilmin yerini belirlemek ve Kur’an’ın bütüncül yapısının anlamlandırılmasında kullandığı sistemi analiz etmek, bu çalışmanın temel hedefidir. Bu araştırmada doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. İbn Berrecân, lafız olarak münâsebet kelimesini kullanmasa da bu manayı/mefhumu çağrıştıran nazım ve intizâm gibi kelimeler üzerinden meseleye yer vermiştir. Bu çalışmada, müfessirin genel düşüncesi ortaya konulmuş, onun münâsebet ilmine dair teorik yaklaşımı vurgulanmış ve ilâhî kelâmın netice olarak münâsebete haiz olduğu düşüncesinin altı çizilmiştir. Diğer taraftan bu çalışmada onun münâsebâtu’l-Kur’ân anlayışı; âyet-sûreler arası münâsebet ve ilâhî intizâm şeklinde iki temel üzere dikkate alınmıştır. İbn Berrecân’a göre hayat kaynağı olan Kur’ân, ilâhî sıfatlar üzerinden kişinin olgunlaşmasını sağlayacaktır. Vahyi hayat kaynağı haline getiren insan, vahiyle bağını güçlendirerek yaşananlardan ibretler çıkaracaktır. Müfessir açısından bu çerçevede vahyin münâsebet özelliği barındırması âlemdeki uyumla benzeşmekte, âlem ve vahiy Hakîm olan Allah’ın sıfatının tecelligâhı olmaktadır. Bu noktada tümdengelim olarak Kur’ân’da yer alan münâsebet, kelamın cüzlerinde de aşikâr olmaktadır. Tikellerde fark edilen bu durum ise tümevarımla sistematik hale büründürülebilir. Dolayısıyla vahiy, ilâhî ilme bağlı olarak bütünlük arz ederken, dilsel uyum sonucunu mündemiçtir. Bu sebeple tikeller olarak âyetlerin kendisinde, öncesi ve sonrasındaki diğer âyet ve sûrelerle de uyumu söz konusudur. Makalenin sonuç kısmında münâsebet ilminin ilâhî kelamla ilişkisi vurgulanmış, İbn Berrecân’ın bu yaklaşımının sonraki alimlere etkisinin hususî olarak çalışılması gerekliliği belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Endülüs, Kur’ân İlimleri, Münâsebâtü’l-Kur’ân, Âlem, İbn Berrecân

Etik Beyan

Evet

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Danışman hocam Prof. Dr. Muhsin Demirci'ye teşekkür ederim.

Kaynakça

• Adıgüzel, Adnan. Mağrib Medeniyetinin Zirvesi Muvahhidler Kuruluş Dönemi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
• Akkurt, Hamza. İbn Berrecân Tefsirinde İşârî Yön. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Altın, Mehmet. Esmâ-i Hüsnânın Semantik Tahlîli ve Geçtiği Âyetlerle İlgisi. Van: Yüzüncüyıl Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.
• Altın, Mehmet. “Kur’ân’da ‘Alîm’ İsmi ve Geçtiği Âyetlerle İlgisi”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/2 (20 Aralık 2017), 374-405.
• Arpa, Abdulmutalip. İbn Berrecan ve El-İrşad İsimli Tefsirindeki Fatiha, Kehf ve Hucurat Surelerinin Tefsirinin Tahkiki. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Arpa, Abdulmuttalip. “Rûm Sûresi Çerçevesinde Beytülmakdis’in Fethinin Müjdelenmesi”. Journal of Islamic Jerusalem Studies 15 (2015), 33-46.
• Aydın, Muhammed Mustafa. el-Esmâü’l-Hüsnâ ve Münâsebetüha’l-Âyâti’l-Elletî Hütimet Bihâ Min Evveli Sûreti’l- Mâide ilâ Ahiri Sûreti’l-Müminûn. Mekke: Ümmü’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Aytekin, Arif. “İbn Tûmert”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/425-427. İstan-bul: TDV Yayınları, 1999.
• Aytep, Ahmet. Fahreddin er-Râzî’nin İ’câz ve Tefsir Anlayışında Nazım. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, 2018.
• Azamat, Nihat. “İbnü’l-Arîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/522-523. İstan-bul: TDV Yayınları, 1999.
• Bikâî, Burhânüddin. Nazmü’d-Dürer fî Tenâsübi’l-Âyât ve’s-Sûver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1984.
• Boyalık, Mehmet Taha. Abdülkâhir Cürcânî’nin Sözdizimi Teorisi ve Tefsir Geleneğine Etkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2014.
• Boyalık, Mehmet Taha. Dil, Söz ve Fesâhat Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Sözdizimi Nazariyesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Câbir, Usâme Muhammed Mâcid Abdullah. el-Münâsebâtu’l-Kur’âniyye ‘ınde İbn Berrecân el-Endelüsî Dıraseten Menheciyeten Tatbîkıyyeten. Amman: Câmiarü’l-Ulûmi’l-İslâmiyyeti’l-Âlemiyye, Doktora Tezi, 2014.
• Casewit, Yousef. The Mystics of al-Andalus Ibn Barrajân and Islamic Thought in the Twelfth Century. United Kingdom: Cambridge University Press, 1. Basım, 2017.
• Çonkor, Burhan. “İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî’nin (v. 708/1308) Hayatı ve Surelerin Tertibi Meselesine Yaklaşımı”. Mütefekkir 3/6 (31 Aralık 2016), 251-271. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.284507.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 8. Basım, 2009.
• Demirci, Sabri. “Kur’an Ayetleri Ve Sureleri Arasındaki Tenasüb (Fahruddin Razi‘nin Tefsiri Mefatihu’l- Gayb Örneği)”, EKEV Akademi Dergisi 62 (30 Nisan 2015), 147-172.
• Ebu’l-Kâsım el-Kilâî el-İşbîlî, İhkâmu sa’ani’l-kelâm, thk. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1966.
• Fâtih Hüsnî, Mahmûd Abdu'l-Kerîm. Menhecu’l-İmâm İbn Berrecân fî Tefsîrihî v. 536). Amman: Câmiatü’l-Yermûk, Doktora Tezi, 2009.
• Gedik, Şerif. Keşşâf Tefsirine Göre Âyet ve Sûreler Arasındaki Münasebet ve Âhenk. Erzu-rum: Atatürk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Güvel, Orhan. Hamîduddîn el-Ferâhî (öl. 1930) ve Niẓāmu’l-Kur’ân ve Te’vîlu’l-Furkān bi’l-Furkān Adlı Tefsiri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Güvel, Orhan. “Kur’an Yorumunda Hamîduddîn el-Ferâhî’nin Nazm Metodu ve Fil Suresi Tefsiri”. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (20 Nisan 2018), 54-85.
• Itır, Nureddin. “Münâsebet İlmi ve Kur’ân Tefsirindeki Önemi”. çev. Eyüp Kaya. İslami İlimler Dergisi 1/2 (2006), 219-245.
• İbn Berrecân el-İşbîlî, Ebu’l-Hakem. A Qurʾān Commentary by Ibn Barrajān of Seville (d. 536/1141) Īḍāḥ al-ḥikma bi-aḥkām al-ʿibra (Wisdom Deciphered, the Unseen Dis-covered). ed. Gerhard Böwering, Yousef Casewit. Leiden-Boston: BRILL, 2015.
• İbn Berrecân el-İşbîlî, Ebu’l-Hakem. Tefsîru İbn Berrecân: Tenbîhu’l-Efhâm ilâ Tedebbürü’l-Kitâbi’l-Hakîm ve’t-Taarrufu’l-Âyât ve’n-Nebei’l-Azîm. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• İbn Berrecân el-İşbîlî, Ebu’l-Hakem. Tenbîhu’l-Efhâm ilâ tedebbüri’l-kitâbi’l-hakîm ve’t-taarrufi’l-âyât ve’n-nebei’l-azîm. thk. Fâtih Hüsnî Abdi’l-Kerîm. 5 Cilt. Riyâd: Dâru’n-Nûri’l-Mübîn, 2016.
• İbn Berrecân el-İşbîlî, Ebu’l-Hakem. Şerh Esmâullahu’l-Hüsnâ. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdullah el-Kudâî. et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî el-Gırnâtî. el-Burhân fî Tenâsübi Süveri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Şa’bânî. Mağrib: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1990.
• Kabakçı, Ersin. “Âyetler Arası Münasebet Meselesinin Tefsirlere Yansımasının Tarihî Kökenine Yönelik Bir Sorgulama: Tefsîru Mukâtil Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (30 Ekim 2020), 420-442. https://doi.org/10.31121/tader.763761.
• Kabakçı, Ersin. “Erken Dönem Ulûmu’l-Kur’ân Literatüründe Münâsebâtü’l-Kur’ân’ın İzlerine Dair Bir İnceleme: Te’vîlu Müşkili’l-Kur’ân ve el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân Örneği”. Rize İlahiyat Dergisi 23 (Nisan 2023), 19-29. https://doi.org/10.32950/rid.1263521.
• Koca, Ferhat. “Mefhum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/350-353. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Koçak, Süleyman. “Tenasübü’l-Kur’an İlmi Açısından Kıyamet Suresi’nin incelenmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (15 Aralık 2009), 331-369.
• Küçük, Hamza. İbn Berrecan’ın Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Nas, Taha. Fıkıh Usûlünde Mefhûmun Delâleti İle İlgili Kavramların Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Nesefî, Ebû Hafs Ömer. et-Teysîr fi't-Tefsîr. thk. Muhammed Coşkun, 2 Cilt, İstanbul: TYEKB, 2019-2020.
• Polater, Kadir. “Kur’ân’daki El-Esmâü’l-Hüsnâ ve Tenâsüb”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/1 (31 Mayıs 2007), 43-64.
• Süyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî Ulûmu’l-Kur’ân. Thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2007.
• Süyûtî, Celâleddîn. Tenâsük’üd-Dürer fi Tenâsüb’üs-Sûver. Thk. Abdulkâdir Ahmed Atâ, Merzûk Alî İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Fadîle, 2002.
• Şensoy, Sedat. “Nazmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Şentürk, Mustafa. İbn Atıyye el-Endelüsi ile Tabresi’nin Kur’an’a yaklaşımları (mukayeseli bir çalışma). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2008.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu'l-Kadîr. 6 Cilt. Dımeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Tuğberk, Yavuz. Münâsebâtü’l-Kur’ân Çerçevesinde Mekkî Sureler Arası Bağlam. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Üzümcü, Hüseyin. İbnü’l-Cevzî’nin Zâdü’l-Mesîr Adlı Tefsirinde Esmâ-i Hüsnâ’ya Dair Yorumların Münâsebâtü’l-Kur’ân Açısından İncelenmesi. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Yıldız, Mehmet. “Gayb Meselesi ve İbn Berrecân’ın Keşfi Üzerine Bir Değerlendirme”. Kelam Araştırmaları 12/2 (2014), 375-393.
• Yıldız, Mehmet. Kudüs’ün Fethini Müjdeleyen Endülüslü Sûfî İbn Berrecân. İstanbul: Rağbet, 2019.
• Yılmaz, Mehmet Faik. Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münâsebet. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Yılmaz, Mehmet Faik. “Münâsebâtü’l-Âyât ve’s-Süver”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An-siklopedisi. 31/569. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yüksek, Muhammed İsa. “Tefsirde Sebeb-i Nüzulün Bağlayıcılığı ve İşlevi”. Hitit Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (Aralık 2018), 407-438. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.496029.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî Ulûmu’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1. Basım, 1957.
• Zilli, Ishtiyaq Ahmad. “Hamîdüddin Ferâhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/477-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.