An Analysis on the Concept Of God in Kalam Schools in the Context Of Quranic Verses

Yıl 2018, , 1 - 25, 20.04.2018

Faruk Özdemir

https://doi.org/10.31121/tader.403927

Öz

In the assessment of concept of god in the kalam (Islamic theology)
schools, it is remarkable that the Ashariyya focuses on the concept of Allah
that is “all-willing and absolute possessor (Malik),” while Mu’tazilis are
based on the concept of god that is “all just and omnipotent,” and other kalam
issues are interpreted from those perspectives by those schools. The
Maturidiyya embraces an approach underlining Allah’s attribute of “all-wise,”
and makes interpretations on other kalam issues from that perspective.
According to those advocating the principled and liberal opinion, the actions
of Allah emerge as a natural reflection of His principles and attributes. In
other words, Allah acts in accordance with His attributes and principles He
revealed us. The passages which steer the concept of Allah in the
aforementioned schools and kalam trends and in which the actions and attributes
attributed to Allah in the Quran exist can be assessed in conceptual and
thematic aspects within the integrity of Quran. In another expression, the
Quranic scriptures can be evaluated by considering the essential parameters to
comprehend properly the Quran scripture such as siyaq-sibaq (whole context) and
asbab al-nuzul (causes of revelation), history, socio-cultural circumstance, and
maqasid (objectives) of verses. This analysis indicates that Allah acts neither
in an understanding of god “all-willing and absolute possessor” acknowledged by
the Ashariyya nor in an understanding of god “all just and omnipotent” claimed
by Mutazilis. Regarding the concept of “all wise” god in Maturidiyya, it is
reasonable to claim that the actions of Allah are wise. However, this opinion
vests effort to give all the beings meaning over a unique attribute of Allah
(hikmat). Therefore, I suggest that the hikmat concept embraced by Maturidi
should be elaborated in order to reach a proper concept of Allah. Indeed, the
examination of divine messages from thematic and contextual aspects shows that
Allah performs his actions within the framework of certain principles and
causes. In other words, Allah carries out His actions in accordance with His
attributes and principles He revealed us. It means that Allah performs His acts
within the framework of His principles, rules, or divine rules (sunnatullah). 

Anahtar Kelimeler

Sunnatullah, Ashariyya, Maturidi, Mu’tazilis, concept of god

Kur’ân Ayetleri Bağlamında Kelâm Ekollerinin İlah Tasavvurlarına Dair Bir İnceleme

Öz

Kelâm ekollerinin ilah tasavvurlarına baktığımızda Eş’ariyye’nin “mutlak
mürîd ve tam mâlik” bir Allah tasavvurunu merkeze aldıkları; Mu’tezile’nin
“mutlak âdil ve tam hakîm” bir ilah tasavvurunu düşünce sistemlerinin merkezine
alıp diğer kelâmî meselelere bu perspektiften bakarak yorum geliştirdikleri
dikkat çekmektedir. Mâtürîdiyye ise ilah düşüncesinde
“mutlak hikmetçi” yaklaşımı benimseyerek diğer kelâmî konulara bu merkezden
yorumlar sunmuşlardır. İlkeli özgürlükçü görüşü savunanlara göre ise Allah’ın fiilleri,
O’nun ilkeleri ve sıfatlarının doğal bir yansıması olacak şekilde gerçekleşir.
Yani Allah, fiillerini bize bildirmiş olduğu sıfatları ve ilkelerine uygun
olarak gerçekleştirir. Söz konusu ekollerin ve kelâmî eğilimlerin Allah
tasavvurlarına yön veren ve Kur’ân’da
Allah’a izafe edilen fiillerin ve sıfatların yer aldığı pasajlar,
tematik ve bağlamsal açıdan Kur’ân bütünlüğü içerisinde irdelendiğinde, başka
bir deyişle Kur’ân metinleri, âyetlerin siyak-sibak, nüzul sebepleri, tarih,
sosyo-kültürel çevre ve makâsıd gibi Kur’ân metnini doğru anlamanın
temel parametreleri dikkate alınarak incelendiğinde, öyle anlaşılıyor ki Allah
eylemlerini ya da fiillerini ne Eş’ariyye’nin iddia ettiği gibi “mutlak mürîd
ve tam mâlik” bir ilah tasavvuruyla gerçekleştirmekte ne de Mu’tezile’nin
“mutlak âdil ve tam hakîm” ilah telakkisiyle icra etmektedir. Mâtürîdiyye’nin “mutlak hikmetçi” ilah
tasavvuruna gelince; Allah’ın fiillerinin hikmetli olduğunun söylenmesi makuldür. Fakat
bu düşünce bütün mevcudâtı Allah’a ait tek bir sıfat (hikmet) üzerinden anlamlı
kılma çabasıdır. Dolayısıyla doğru bir Allah tasavvuruna ulaşmak için
Mâtürîdî’nin benimsediği hikmet kavramını biraz daha açmak gerektiği
kanaatindeyiz. Nitekim ilâhî mesajlar tematik ve bağlamsal olarak
incelendiğinde öyle görünüyor ki Allah fiillerini, belirli ilkeler ve sebepler
çerçevesinde icra etmektedir. Diğer bir ifadeyle Allah, fiillerini ancak bize
bildirmiş olduğu sıfatları ve ilkelerine uygun olarak gerçekleştirmektedir.
Buna göre Allah hakkında oluşturulacak isabetli bir ilah düşüncesi için
başlangıç noktası Allah’ın ilkeleriyle hareket eden bir varlık olduğunun
kabulüdür, diyebiliriz. Yani Allah belirli ilkeleri, prensipleri, kanunları ya da ilâhî yasaları (sünnetullah)
çerçevesinde fiillerini icra etmekte, sebepsiz ve illetsiz yere kullarına ceza
vermemekte, vaadinden asla dönmemekte, el-mü’min vasfıyla güven vermekte,
kullara zerre miktarı zulmetmemekte, adaletli, merhametli ilah olduğunu
vurgulamaktadır. Binâenaleyh kelâm ekolleri benimsedikleri ilah telakkileri
doğrultusunda ilâhî mesajları yorumladıkları için âyetleri bağlamından
koparmışlar, ne yazık ki Allah’ın kastetmediğini adeta âyetlere
söyletmişlerdir. Dolayısıyla kanaatimiz odur ki Kur’ân’da Allah’a izafe edilen
tüm fiiller, yer aldıkları siyak-sibak, nüzul sebepleri, tarih,
sosyo-kültürel çevre ve makâsıd gibi Kur’ân metnini doğru anlamanın
temel parametreleri dikkate alınarak maksad-ı ilâhîye uygun şekilde yeniden ele
alınmalı ve incelenmelidir.

Anahtar Kelimeler

Sünnetullah, Eş’arî, Mâtürîdî, Mu’tezile, ilah tasavvuru, ilke

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akâid Esasları, çev., M. Sâim Yeprem, Marifet Yayınları, 3. bs., İstanbul 1994.
• Âlûsî, Ebu’l-Fazl Şihâbuddîn es-Seyyid Mahmûd el-Bağdâdî, Rûhu’l-me’ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’s-sebi’l-mesânî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrût ty.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-fırak ve beyânu’l-firkati’n-nâciye minhâ, thk., Muhammed ‘Usmân el-Huşt, Mektebetu İbn Sînâ, Kâhire ty.
• ---------------, Mezhepler Arasındaki Farklar, çev., Ethem Ruhi Fığlalı, 7. bs., TDVY, Ankara 2014.
• Barlak, Muzaffer, “İtikadî Mezheplerde İlahiyyât ve Nübüvvet Bahislerinin Bütünlüğü Sorunu”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, cilt:10, sayı: 2, Güz 2017, ss. 563-583.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, el-Bahru’l-muhît, thk., Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Mu’avvaz, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. bs., Beyrût-Lübnân 1413/1993.
• Ebû Zehra, Muhammed, Târîhu’l-mezâhibi’l-İslâmiyye fi’s-siyâse ve’l-akâid ve târîhi’l-mezâhibi’l-fıkhiyye, Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, Kâhire ty.
• ---------------, İslâm’da İtikâdî, Siyâsî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, çev., Sıbğatullah Kaya, Çelik Yayınevi, İstanbul ty.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan, el-Luma’ fi’r-redd ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bid’a, Haz., Hamûde Ğarâbe, Matba’atü Mısr, Kâhire 1955.
• ---------------, el-Lüma’ fi’r-red ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bid’a: Eş’arî Kelâmı, çev., Kılıç Aslan Mavil ve Hikmet Yağlı Mavil, İz Yayıncılık, İstanbul 2016.
• ---------------, İlk Dönem İslâm Mezhepleri: Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn, çev., Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın, 1. bs., Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
• Evkuran, Mehmet, “İslâm Düşünce Geleneğinde Tanrı Tasavvuru”, İslâmî İlimler Dergisi, yıl: 2, sayı: 1, Bahar 2007, ss. 45-62.
• Gazzâlî, Muhammed Ebû Hâmid, el-İktisad fi’l-i’tikad, thk., İnsâf Ramadân, Dâru Kuteybe li’t-Tıbâ’ah ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1.bs., Beyrût-Lübnân 1423/2003.
• ---------------, İtikadda Orta Yol: el-İktisâd fi’l-i’tikâd, çev., Osman Demir, Klasik Yayınları, 3.bs., İstanbul 2016.
• ---------------, İtikadda Orta Yol: el-İktisâd fi’l-i’tikâd, çev., Kemal Işık, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1971.
• İbn ‘Âdil, Ebû Hafs Ömer b. Ali, Tefsîru’l-lübâb, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrût ty.
• ---------------, el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-kitâb, thk., Âdil Ahmed Abdulmevcûd, ‘Ali Muhammed Mu’avvaz, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. bs., Beyrût-Lübnân 1419/1998.
• İbn Kesîr, İmâddu’d-Dîn Ebu’l-Fidâ İsmâîl ed-Dimeşkî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm, thk., Mustafâ es-Seyyid Muhammed vd., Mektebetu’l-Evlâd eş-Şeyh li’t-Turâs, 1. bs., Kâhire 1421/2000.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebu’l-Ferec Abdurrahmân, Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr, el-Mektebetu’l-İslâmî, Dâru İbn Hazm, 1. bs., Beyrût-Lübnân 1423/2002.
• Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi, çev., İlyas Çelebi, TYEKB, 1. bs., İstanbul 2013.
• ---------------, Şerhu’l-usûli’l-hamse, thk., Andülkerîm ‘Usmân, Mektebetu Vehbe, yy., ty.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmî’ li ahkâmi’l-Kur’ân, thk., Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî, Müessesetü’r-Risâle, 1. bs., Beyrût-Lübnân 1427/2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Kitâbü’t-Tevhîd: Açıklamalı Tercüme, çev., Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, 8. bs., Ankara 2016.
• ---------------, Kitâbü’t-tevhîd, nşr., Fethullâh Huleyf, el-İskenderiyye ty.
• ---------------, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, thk., Ertuğrul Boynukalın, Dâru’l-Mîzân, İstanbul 2006.
• Nesefî, Ebu’l-Mu’în, Tabsıratü’l-edille fî usûliddîn, thk., Muhammed el-Enver Hâmid Îsâ, el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, el-Cezîre li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1. bs., Kâhire 2011.
• Nîsâbûrî, Nizâmuddîn el-Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-Kummî, Garâibü’l-Kur’ân ve reğâibü’l-furkân, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. bs., Beyrût-Lübnân 1416/1996.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahruddîn, Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî: et-Tefsîru’l-kebîr, Mefâtîhu’l-ğayb, Dâru’l-Fikr, 1. bs., Lübnân-Beyrût 1401/1981.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân, ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr, thk., Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî, Merkezu Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1. bs., Kâhire 1424/2003.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdi’l-Kerîm b. Ebî Bekr Ahmed eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal, thk., Emîr ‘Alî Mehnâ-‘Alî Hasan Fâ’ûr, Dâru’l-Ma’rife, 3.bs., Beyrût-Lübnân 1414/1993.
• ---------------, el-Milel ve’n-Nihal, çev., Mustafa Öz, Litera Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Câmi’u’l-beyân ‘an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân, thk., Abdullâh b. Abdulmuhsîn et-Türkî, Dâru Hicr, 1. bs., Kâhire 1422/2001.
• Taftazânî, Sa’duddîn Mes’ûd b. Ömer b. Abdillâh, Şerhu’l-makâsıd, thk., Abdurrahmân ‘Umeyre, ‘Âlemu’l-Kütüb, 2. bs., Beyrût-Lübnân 1419/1998.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Sirrî, Me’âni’l-Kur’ân ve i’râbuh, thk., Abdulcelîl Abduh Şilbî, Âlimu’l-Kütüb, 1. bs., Beyrût 1408/1998.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl, thk., Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Mu’avvaz, Mektebetu’l-Abîkân, 1. bs., Riyâd 1418/1998.