MEVÂLÎ TABİÎLERİN FIKHÎ AYETLERE YAKLAŞIMI (“NÂFİ‘ MEVLÂ İBN ÖMER” ÖRNEĞİ)

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 2 - EKİM, 242 - 269, 31.10.2017

Yunus Emre Gördük

Öz

Kur’ân’ın ilk muhatapları, Hz. Peygamber’in (sas) yaşamına şahit
olan sahabe-i kirâm kuşağıydı. Onların öğrencileri olan ikinci kuşak ise
“tâbiûn” diye anılmaktadır. Bir bakıma tâbiîler, ashâb ile gelecek kuşaklar
arasında köprü görevini üstlenmişlerdir. Tâbiî bilginler içinde “mevâlî”ye
mensup olanların oranı oldukça fazladır. İslami ilimlerin temelini oluşturacak
binlerce rivâyet, bilgi ve yorum onlar sayesinde elimize ulaşmıştır. Bu
makalede tâbiûn kuşağının parlak simalarından olan Nâfi‘ Mevla İbn Ömer’in
fıkhî âyetlerle ilgili rivâyetleri ele alınacaktır. İbn Ömer’in hem öğrencisi
hem de günlük işlerinde yardımcısı olan Nâfi‘’in aktarımlarından, Kur’ân-ı
Kerîm’in onlar tarafından salt bir “tefsir” objesi olarak değil, doğrudan
hayatın içinde ve hayata dokunan bir ilâhî buyruklar bütünü olarak görüldüğü
anlaşılmaktadır. Diğer bir deyişle onlar âyetleri sadece “tefsir” etmek için
değil, gereklerine göre “amel” etmek için öğrenip, sonrakilere de o şuurla
öğretmeye çalışmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Mevâlî, tâbiî, fıkhî, âyet, Nafi

Mawali Tabioun’s Approach to the Qur’an Verses which Related to Fiqh (The Example of “Nafi‘ Mawla Ibn Umar”)

Öz

The first interlocutors of the Qur'an were the sahabi who were
witnesses to the life of the Prophet Mohammad (pbuh). The second generation,
who is their student, is called “tabioun”. The tabioun in one sense undertook
the task of bridging sahabi and future generations. The proportion
of those belonging to “mawali” among the scholars belonging to the tabioun is
rather high. Thanks to them, thousands of narrations, information and
interpretations have arrived that will form the basis of Islamic sciences. In
this article, narrations of Nafi Mawla Ibn Umar, who is one of the leading
names of the tabioun, about the fiqh verses will be handled. It is
understood from the narrations of Nafi, both student of Ibn Umar and assistant
in daily affairs, that the Qur'an is not a pure object of tafsir by them.
Indeed, for them,
the Qur’an is the holy commandments, is in life, and is directly touching life.
In other words,
they did not only try to interpret the verses (tafsir activity), but to learn
to “act” as he ordered and then tried to teach those with the consciousness.

Anahtar Kelimeler

Mawali, tabioun, ayat (verse), verses about fiqh

Kaynakça

• Abdürezzak es-San’ânî, İbn Hümam Ebû Bekir el-Himyerî el-Yemânî (v. 211/ 826), el-Musannef, I-XI, thk. Habîburrahman el-A’zamî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 1983.
• Acar, İbrahim, “Talâk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2010, XXXIX, 496-500.
• Atar, Fahrettin, “Muhâlea”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2005, XXX, 399-402.
• el-Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Half et-Tücübî el-Kurtubî (v. 474/1081), el-Müntekâ Şerhü’l-Muvattâ, I-VII, Matbaatu’s-Saâde, Mısır 1332/1917.
• el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesûd b. Muhammed b. el-Ferrâ (v. 516/1122), Me‘âlimu’t-Tenzil fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-V, thk.: Abdürrezzak el-Mehdî, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1998.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah İsmail b. İbrahim el-Cu’fî (v. 256/870), Sahihu’l-Buhârî, I-IX, thk.: Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır, Dâru Tavki’n-Necât, Beyrut 2002.
• Cevad Ali (v. 1408/1988), el-Mufassal fî Târîhi’l-Arabi Kable’l-İslâm, XX, Dâru’s-Sâkî, Beyrut 2001.
• Demircan, Adnan, İslâm Tarihinin İlk Döneminde Arap-Mevâli İlişkisi, Beyan Yayınları, İstanbul 1996.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Terimleri Sözlüğü, İFAV (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları), İstanbul 2011.
• Döndüren, Hamdi, “Îlâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2000, XXII, 61-62.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî el-Ezdî (v. 275/889), Sünen, I-V, nşr.: Mahmûd Avvâme, Dâru’l-Kıble/Cidde - Müessesetü’r-Reyyân/Beyrut 1998.
• Ebû İshâk eş-Şîrâzî, İbrahim b. Ali (v. 476/1083), Tabakâtu’l-Fukahâ, thk.: İhsan Abbas, Dâru’l-Râidi’l-Arabî, Beyrut 1970.
• Erul, Bünyamin, “Mesrûk b. Ecda‘”,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2004, XXIX, 336-337.
• el-Ezrakî, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Abdullah b. Ahmed (v. 250/865), Ahbâru Mekke ve mâ Câe fîhâ mine’l-Âsâr, I-II, thk.: Rüşdî es-Sâlih Mülahhas, Dâru’l-Endelûs, Beyrut trz.
• Gördük, Yunus Emre, Tâbiîn Döneminde Kur’an Tefsiri -Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer Örneği-, Siyer Yayınları, İstanbul, 2017
• el-Hâkim en-Neysâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Hamdûye (v. 405/1014), el-Müstedrek alâ’s-Sahîhayn, I-IV, thk.: Mustafa Abdülkadir ‘Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1990.
• Hatalmış, Ali, “İslam’ın İlk Dönemlerinde İdârî Hayatta Köle ve Mevali”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XIII/2, Temmuz-Aralık 2013, ss. 151-171.
• İbn Abdilberr b. Âsım el-Kurtubî, Ebû ‘Amr Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed (v. 463/1071), el-İstizkâr, I-IX, thk.: Sâlim Muhammed ‘Atâ/Muhammed Ali Muavvıd, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2000.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed et-Temîmî er-Râzî (v. 327/939), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-X, thk.: Es’ad Muhammed Tayyib, Mektebetü Nizâr, Suudi Arabistan 1998.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman (v. 235/849), el-Kitâbu’l-Musannef fî’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr, I-VII, thk.: Kemal Yusuf el-Hût, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1409/1989.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebû Bekir el-Bermekî el-Erbilî (v. 681/1282), Vefeyâtu’l-A‘yan ve Enbâu Ebnâi'z-Zaman, I-VII, thk.: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut trz.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî el-Basrî ed-Dımaşkî (v. 774/1373), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-VIII, thk.: Sâmi b. Muhammed Selâme, Dâru’t-Taybe, 1999.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn el-Ensârî er-Ruveyfaî el-Ifrîkî (v. 711/1311), Lisânu’l-Arab, I-XV, Dâru’s-Sâdır, Beyrut 1992.
• İbn Tağriberdî, Ebu’l-Mehâsîn Cemâlüddin Yûsuf (v. 874/1469), en-Nücûmu’z-Zâhire fî Melûki Mısır ve’l-Kâhire I-XVI, Vizâretü’s-Sekâfeti ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, Dâru’l-Kütüb, Kâhire trz.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed Abdullah el-Mısrî el-Kureşî (v. 197/813), Tefsîru’l-Kur’ân Mine’l-Câmiʻ, I-III, thk.: Miklûş Mûrânî, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 2003.
• Kurban, Nur Ahmet, “Mevâlî Müfessirlerin Kur’ân Tefsîrinin Oluşumuna Katkıları ve Onlara Yöneltilen Eleştiriler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: IV/4, Sayı: 16, Kış: 2011, s. 259-273.
• Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Âmir el-Medenî (v. 179/795), el-Muvattâ, I-II, (Ebû Mus‘ab ez-Zührî rivâyeti), thk.: Beşşâr Avvâd Ma‘rûf /Mahmûd Halîl, Müessesetü’r-Risâle, 1412/1991.
• Mekkî b. Ebî Talib, Ebû Muhammed el-Kayrevânî el-Mâlikî (v. 437/1045), el-Hidâye ilâ Bulûği’n-Nihâye fî İlmi Meâni’l-Kur’ân ve Tefsîrihi, I-XIII, nşr.: Câmiatu’ş-Şârika: Külliyetü’ş-Şeria ve Dırâsâti’l-İslâmiyye, Mecmûatu Buhûsi’l-Kitab ve’s-Sünne, 2008.
• Mikdâd, Mahmûd, el-Mevâlî ve Nizâmü’l-Velâ Mine’l-Câhiliyye İla Evâhiri’l-Asri’l-Ümevî, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1988.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî (v. 261/875), Sahih, I-V, thk.: Muhammed Fuâd Abdulbakî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut trz.
• en-Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail b. Yunus el-Muradî en-Nahvî (v. 338/949), Me‘âni’l-Kur’ân, I-VI, thk.: Muhammed Ali es-Sâbûnî, Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, Mekke 1409/1990.
• en-Nesâî, el-İmam Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb (v. 303/915), es-Sünenü’l-Kübrâ, I-X, thk.: Hasan Abdülmün'im eş-Şiblî, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 2001.
• ------------, Sünen, I-IX, thk.: Abdülfettah Ebû Gudde, Mektebu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, Halep 1986.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn Yahya b. Şeref (v. 676/1277), Tehzîbu’l-Esmâi ve’l-Luğât, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• Öğüt, Salim, “Meş’ar-i Harâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2004, XXIX, 361.
• Öztürk, Mustafa, Mevâlînin Hadîs Rivâyetindeki Yeri, Yedirenk, İstanbul 2012.
• Sa‘îd b. Mansûr, Ebû Osman el-Horasânî el-Cüzcânî (v. 227/842), et-Tefsîru Min Süneni Sa‘îd b. Mansûr, I-V, thk.: Sa‘îd b. Abdullah b. Abdülazîz Âl-u Hamîd, Dâru’s-Samî’î, Riyad 1997.
• es-Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrahim (v. 427/1036), el-Keşf ve’l-Beyan an Tefsîri’l-Kur’ân, I-X, thk.: Ebû Muhammed b. Âşûr, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2002.
• es-Suyûtî, Ebu’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr (v. 911/1505), ed-Dürrü'l-Mensûr, I-VIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut trz.
• eş-Şâfiî, el-İmam Ebû Abdillah Muhammed b. İdris b. el-Abbas b. Osman b. Şâfi’ b. Abdilmuttalib b. Abdi Menaf el-Muttalibî el-Kureşî el-Mekkî (v. 204/820), el- Müsned, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1400/1979-80.
• ------------, Tefsîru’l-İmami’ş-Şâfiî, I-III, thk.: Ahmed b. Mustafa el-Ferrân, Dâru’t-Tedmüriyye, Suûdi Arabistan, 2006.
• et-Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb Ebu’l-Kâsım (v. 360/971), el-Mu’cemu’l-Kebîr, I-XXV, thk.: Hamdi b. Abdilmecid es-Selefî, Mektebetü İbn Teymiye, Kâhire trz.
• et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr (v. 310/922), Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, I-XXIV, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2000.
• ------------, Târîhü’t-Taberî (Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk), I-XI, Dâru’t-Türâs, Beyrut 1387/1967.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa es-Sevre (v. 209/825), el-Câmiu’s-Sahîh (Sünenü Tirmizî), I-V, Şirketü’l Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî’l-Halebî, Mısır 1975.
• Ulu, Arif, “Tâbiîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2010, XXXIX, 328-330.
• el-Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b.Muhammed b. Ali en-Neysâbûrî eş-Şâfiî (v. 468/1076), el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, I-IV, thk.: Heyet, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1994.
• Yiğit, İsmail, “Mevâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2004, XXIX, 424-426.
• ez-Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzak el-Hüseynî Ebu’l-Feyz Murtazâ (v. 1205/1790), Tâcu’l-Arûs, I-XL, Dâru’l-Hidâye, Beyrut trz.
• ez-Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (v. 748/1347), el-İberu fî Haberi Men Ğaber, I-IV, thk.: Ebû Hacer Muhammed Sa‘îd b. Besyûnî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• ------------, Tezkiretü’l Huffâz, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin (v. 1977), et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, I-II, Mektebetü Vehbe, Kâhire trz.
• Zeydan, Corci, Târîhu’t-Temeddüni’l-İslâmî, I-V, Dâru Mektebeti’l-Hayât