Ekol Eksenli Tefsir Tarihi Yazıcılığında İhmal Edilen Şehir Basra ve Basralı Meşhur Müfessir Tâbiîler: Ebü’l-Âliye, Hasan-ı Basrî, Katâde

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 877 - 902, 30.10.2021

Ceyda Gürman

https://doi.org/10.31121/tader.974872

Cited By: 1

Öz

Hz. Ömer döneminde tesis edilen (14-16/635-637), çok kısa sürede gelişip kalabalık ve kozmopolit bir nüfusa sahip olan Basra, daha hicrî I. asrın ilk yarısında siyasî ve ilmî önemi haiz bir şehir olmuştur. Burada bulunan sahâbe ve onların tedrisinden geçen tâbiûn eliyle sürdürülen tefsir çalışmaları, özellikle; Kur’an’ın harekelenme ve noktalanması, kıraat, i‘râbü’l-Kur’ân, mübhemâtü’l-Kur’ân ve garîbü’l-Kur’ân gibi Arap dili ve belâgatıyla ilgili Kur’an ilimleri alanlarında yoğunluk kazanmıştır. Bu makalede, tâbiûn dönemi Basra ulemâsı arasından tefsire katkısı bulunan isimlere atıf yapılmakla birlikte; hususiyetle müfessir kimliğiyle temâyüz etmiş ve tefsir faaliyetlerinde ön plana çıkmış Ebü’l-Âliye er-Riyâhî (ö. 93/712), Hasan-ı Basrî (ö. 110/728) ve öğrencisi Katâde b. Diâme (ö. 117/735) ele alınmıştır. Bu müfessirlerin biyografileri ile aralarındaki hoca-talebe ilişkisi ve kendilerinden sonraki dönemde telif edilmiş tefsir kaynaklarına etkileri değerlendirilmiştir. Taberî’nin (ö. 310/923) Câmi‘u’l-beyân’ı, İbn Ebû Hâtim’in (ö. 327/938) Tefsîrü’l-Kur’ân’ı ve İbn Kesîr’in (ö. 774/1373) Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm’i gibi senedin tamamını nakleden tefsirlerdeki Kur’an yorumları tesbit ve tetkik edilerek değerlendirmelerde bulunulmuştur. Her birinin rivayetleri; Peygamber ve sahâbe sözüne ya da kendi re’ylerine ne oranda başvurdukları, fıkhî veya lugavî hususiyette olmaları gibi açılardan değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu incelemeler neticesinde, Basralı tâbiîlerin tefsirlerinin en belirgin özelliklerinin ne olduğu tesbit edilmeye çalışılmıştır. Ekol eksenli tefsir tarihi yazıcılığında genellikle Hasan-ı Basrî ve Katâde’nin Kûfe’ye, Ebü’l-Âliye’nin ise Medine’ye nisbet edilerek zikredilmeleri hatasının tashih edilmesi de çalışmanın temel hedefleri arasında yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Müfessir, Basra, Tâbiûn/Tâbiîn, Ebü’l-Âliye, Hasan-ı Basrî, Katâde.

Basra the Neglected City in the School-Based Historiography of Tafsı̄r and Famous Exegetes of Tābi‘ūn from Basra: Abū al-̒Āliya, al-Ḥasan al-Baṣrı̄, and Qatāda

Öz

Basra, which was established in the period of ̒Umar (14-16/635-637), developed in a very short time and had a crowded and cosmopolitan population, became a city of political and scientific importance in the first half of the 1st century of Hijra. The exegesis studies carried out by many ṣaḥāba (companions) and tābi‘ūn (successors) who took lessons from them were concentrated especially in the fields Qur’anic sciences related to Arabic language and rhetoric such as vowel point and punctuation of the Qur’ān, qirāʾa, i‘rāb al-Qur’ān, mubhamāt al-Qur’ān and gharīb al-Qur’ān. In this article, reference is made to the names of Basra who are among the tābi‘ūn and contributed to the exegesis. Abū al-‘Āliya al-Riyāhī (d. 93/712), al-Ḥasan al-Baṣrī (d. 110/728) and Qatāda b. Di‘āma (d. 117/735) who came to fore espacially with the identity of exegete and became prominent in the exegesis activities have been discussed under a seperate topic. The biographies of these exegetes and teacher-student relationship between them and their effects on the later periods exegesis sources were examined. The Qur’ān interpretations in the exegesis, which fully inform the chain of narrators such as al-Ṭabarī’s (d. 310/923) Jāmī‘ al-Bayān, Ibn Abū Ḥātim’s (d. 327/938) Tafsīr al-Qur’ān and Ibn Kathīr’s (d. 774/1373) Tafsīr al-Qur’ān al-‘Aẓīm, were identified, examined and evaluated. The narrations of each of them; the extent to which they made reference to the word of the Prophet and the companions or to their own opinions have been evaluated in terms of their fiqhı̄ (related to rulings) or lughawı̄ (linguistic) specifications. As a result of these examinations, it was tried to determine the most distinctive features of the exegeses of the tābi‘ūns from Basra. Also one of the main objectives of the study is to correct the mistake of referring generally al-Ḥasan al-Baṣrī and Qatāda to Kūfa and Abū al-‘Āliya to Medina in the school-based historiography of tafsı̄r.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr/Exegesis, Mufassir/Commentator, Basra, Tābi‘ūn/Tābi‘īn, Abu’l-‘Āliya, Hasan al-Basrī, Katāda

Kaynakça

• Abdülhalim, Şuayb Hasîb. Tefsîrü Katâde min hılâli Tefsîri’t-Taberî: dirâse ve cem‘. Beyrut: Câmi‘atü’l-kıddîs Yûsuf, Doktora Tezi, 1996.
• Altıkulaç, Tayyar. “Zir b. Hubeyş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/449. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Aydınlı, Abdullah. “Hasan Basri, Hayatı ve Hadis İlmindeki Yeri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi 8 (1988), 91-113.
• Bağdâdî, Hatîb. el-Kifâye fî ‘ilmi‘r-rivâye. Haydarabad: Dâiretü‘l-maârifi‘l-Osmâniyye, 1938.
• Bağdâdî, Hatîb. Takyîdü’l-‘ilm. thk. Sa‘d Abdülgaffâr Ali. Kahire: Dârü’l-istikāme, 1429/2008.
• Bedr, Abdullah Ebussuûd. Tefsîru Katâde: dirase li’l-müfessir ve menheci tefsîrîhî. Kahire: Âlemü’l-kütüb, 1399/1979.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân. thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘- Ömer Enîs et-Tabbâ‘. Beyrut: Müessesetü’l-maârîf, 1407/1987.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi: Tabakātü’l-müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1973.
• Birışık, Abdülhamit. “Hasan-ı Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/301-303. İstan-bul: TDV Yayınları, 1997.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. 4 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1958.
• Cerrahoğlu, İsmail. Yahya İbn Sellam ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1970.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2014.
• Dâvûdî, Şemsüddin. Tabakātü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, ts.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2006.
• Demircigil, Bayram. Hasan-ı Basrî Kıraati ve Kur’an Tefsirine Katkısı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Duman, Zeki. Uygulamalı Tefsir Usûlü ve Tarihi Başlangıcından Tedvîn Dönemine Kadar. Kayseri, 1992.
• Gökcan, Fahri. Katâde İbn Diâme ve Tefsiri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Doçentlik Tezi, 1977.
• Gürman, Ceyda. “Hicri I. Asırda Basra ve Tefsir İlmi Açısından Önemi”. Hicrî Birinci Asırda İslamî İlimler. ed. Hidayet Aydar vd. 1/501-530. İstanbul: Ensar Yayınları, 2020. http://www.asirasirislamiilimler.net/archive.htm
• Hâlid b. Hüseyn. Câmi‘u ahbâri’n-nisâ min Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1425/2004.
• Hâlid b. Yûsuf. “Târîhu tefsîri’s-selef”. el-Medhal ile’l-mevsû‘ati’t-tefsiri’l-me’sûr. ed. Müsâid b. Süley-man et-Tayyâr vd. 1/181-277. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1439/2017.
• Hâlid b. Yûsuf. “Müfessirü’s-selef ve merâtibühüm fi’t-tefsîr”. el-Medhal ile’l-mevsû‘ati’t-tefsiri’l-me’sûr. ed. Müsâid b. Süleyman et-Tayyâr vd. 1/278- 431. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1439/2017.
• Halîfe b. Câsim b. Muhammed. Tefsîru Ebü’l-Âliye min evveli sûrati’l-Fâtiha ilâ âhıri sûrati’n-Nahl cem‘an ve tahkīkan. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, Yüksek Li-sans Tezi, 1409/1989.
• Halîfe b. Hayyât. Târîhu Halîfe. thk. Ekrem Ziyâ el-‘Umerî. Riyad: Dâru Tayyibe, 1405/1985.
• Hamevî, Yâkūt b. Abdullah. Mu‘cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• Hâmid, Abdüssettâr. “Devretü’l-Basra fî tetavvuri’t-tefsîr fi’l-karneyni’s-sânî ve’s-sâlisi’l-hicreyeyn”. Mevsû‘atü’l-Basra el-hadariyye: el-mevsû‘atü’l-fikriyye. ed. Kahtân Abdüssettâr el-Hadîsî vd. 9-43. Basra: Câmiatü’l- Basra el-Merkezü’s-Sekāfî, 1990.
• Hudayrî, Muhammed b. Abdullah. Tefsîrü’t-tâbi‘în arz ve dirâse ve mukārene. 2 Cilt. Riyad: Dârü’l-vatan, 1420/1999.
• Hüseynî, Ebû Ferha. Ârâü Ebü’l-Âliye fi’t-tefsîr. Kahire: Câmiatü’l-Ezher, Doktora Tezi, 1990.
• İbn Asâkîr, Ebü’l-Kāsım. Târîhu medîneti Dımaşk. 80 Cilt. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrî. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1416/1996.
• İbn Ebû Hâtim. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1371/1952.
• İbn Ebû Hâtim. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm müsneden an Rasûlillah ve’s-sahâbe ve’t-tâbi‘în. 10 Cilt. thk. Esad Muhammed Tayyib. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/ 1997.
• İbn Ebû Hayseme. et-Târîhu’l-kebîr. 4 Cilt. thk. Salâh b. Fethi Helel. Kahire: el-Fârûkü’l-hadîse, 2004/1424.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr. el-Kitâbü’l-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’t-tâc, 1409/1989.
• İbn Hacer, el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 4 Cilt. thk. İbrâhim ez-Zeybek-Âdil Mürşid. Beyrut: Mües-sesetü’r-risâle, ts.
• İbn Hibbân, Muhammed. Kitâbü’s-Sikāt, 10 Cilt. thk. Muhammed Abdülmuîn Han. Haydarabad: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
• İbn Hibbân, Muhammed. Meşâhîru ‘ulemâi’l-emsâr. thk. Mecdî b. Mansûr b. Seyyîd eş-Şûrâ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1416/1995.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. 8 Cilt. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. Riyad: Dâru Tayyibe, 1420/1999.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. 21 Cilt. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Cize: Dâru Hicr, 1417-1418/1997-1998.
• İbn Sa‘d, Muhammed. et-Tabakātü’l-kebîr. 11 Cilt. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: el-Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• İbnü’l-Adîm, Kemâlüddin. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. 12 Cilt. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dârü’l-fikr, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin. Gāyetü’n-nihâye fî tabakāti’l-kurrâ. thk. Gotthelf Bergstraesser. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2 Cilt. 2006.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec. el-Fihrist, thk. Rıza Teceddüd. y.y., ts.
• İsfehânî, Ebû Nuaym. Hılyetü’l-evliyâ ve tabakātü’l-esfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1409/1988. Kal‘acî, Muhammed Revvâs. Mevsû‘atü fıkhi’l-Hasan el-Basrî. Beyrut: 1989.
• Kattân, Mennâ. Mebâhîs fî ‘ulûmi’l-Kur’an. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1995.
• Kemal, Ömer Yûsuf. Katâde b. Diâme es-Sedûsî ve tefsîruhû. Gazze: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1401/1981.
• Köse, Murtaza. “Tâbi‘ûn Fukahasından Basralı Fakih Katâde b. Diâme (v. 117/735) ve Bazı Fıkhî Görüşleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (2009), 219-232.
• Kudât, Emîn. Medresetü’l-hadîs fi’l-Basra hatte’l-karni’l-sâlisi’l-hicrî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419/1998.
• Levent, Etem. Çağlara Işık Tutan Hasan-ı Basrî’nin Hayatı-Öğretim ve Tefsir Yöntemi-. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2005.
• Levh, Abdüsselâm Hamdân Avde. Tefsîru Ebü’l-Âliye Rufey‘ b. Mihrân er-Riyâhî cem‘, tevsîk ve dirâse. Ümmü Derman: Câmiatü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve ‘ulûmi’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1415/1995.
• Maden, Ömer Faruk. Hicrî II. Asır Ehl-i Hadis Halkaları (Basra Örneği). İstanbul: Marmara Üniver-sitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ma‘mer b. Müsennâ, Ebû Ubeyde. Mecâzü’l-Kur’ân, 2 Cilt. thk. M. Fuat Sezgin. Kahire: Muhammed Sâmi Emin el-Hancî, 1954-1962.
• Mizzî, Cemâlüddin Ebü’l-Haccâc. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. 35 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1403/1983.
• Muhammed Abdürrahim. Tefsîrü’l-Hasan el-Basrî. Kâhire: Dârü’l-hadîs, 1535/1992.
• Nûra bint Abdülhilal. Tefsîru Ebü’l-Âliye min evveli sûrati’l-İsrâ ilâ âhıri sûrati’n-Nâs cem‘an ve dirâseten ve tahkīken. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, Yüksek Lisans Te-zi, 1413/1992.
• Sabrî, Urve İkrime Saîd. Ebü’l-Âliye er-Riyâhî ve ârâühü’l-fıkhiyye: dirâse mukārene. Ümmü Dermân: Câmiatü Ümmü Dermân, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Sehâvî, Alemüddin Ali b. Muhammed. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ’. 2 Cilt. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Mekke: Mektebetü’t-türâs, 1408/1987.
• Sezgin, Fuat. Târihu’t-türâsi’l-‘Arabî. çev. Mahmud Fehmi Hicâzî. 6 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahman. el-İtkān fî ‘ulûmi’l-Kur’an. nşr. Merkezü’d-dirâsâti’l-Kur’âniyye. 7 Cilt. Medine: Mücemmaü’l-Melik Fehd li-tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerif, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusûl ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-maârîf, 2. Basım,1969.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân, thk. Mahmûd Muhammed Şâkir- Ahmed Muhammed Şâkir. 16 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Cize: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Uludağ, Süleyman. “Hasan-ı Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 16/291-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, ts.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Mahmûd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 11. Basım, 1417/1996.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-hadîs, 1426/2005.
• Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Dârü’t-türâs, 1404/1984.