İbn Acîbe’nin Bahru’l-Medid’inde “Nefs” Kavramı

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 196 - 220, 30.04.2022

Yunus Akça

https://doi.org/10.31121/tader.1031067

Öz

İslâm ilim geleneğinde nefsin mâhiyeti, cisim mi cevher mi olduğu, ruh ile aynı şey olup olmadığı gibi konular hakkında geniş çaplı tartışmalara ve çeşitli görüşlere rastlamak mümkündür. Bu ko-nudaki tartışma ve görüşlere yer veren müelliflerden biri de tasavvufi tefsirin önemli temsilcilerin-den olan İbn Acîbe el-Hasenî (ö. 1224/1809)’dir. İbn Acîbe Fas’ın yetiştirdiği âlimlerden biri olup, tefsir ve tasavvuf gibi alanlarda birçok eser vermiştir. O, el-Bahru’l Medîd fî Tefsîri’l-Kurâni’l-Mecîd isimli tefsirinde, nefs kelimesinin geçtiği âyetleri ve nefsle irtibatlı olan mârifet, takvâ, cihad ve ölüm gibi kelimeleri açıklarken tasavvufi yorumlara girmiştir. İbn Acîbe, gerçekte nefsin tek oldu-ğunu ancak tezkiye ve terbiye edilerek mânevi yükselişler veya inişler geçirdiğini bu nedenle de emmâre, levvâme, mülhime ve mutmainne gibi isimler aldığını söylemiştir. İbn Acîbe’nin düşün-cesinde mârifetullah, gerçek bilgi olup merkezi bir yer teşkil etmektedir. O, nefs ve şeytan gibi manevî düşmanların insanın mârifete ulaşmasını engellemek için vesvese verdiklerini, bundan kurtulma yolunun ise vesveseyle uğraşmak yerine zikrullah ile meşgul olmak olduğunu söylemiş ve bu mücadelede savunmada kalma yerine aktif bir hareket tarzını benimsemiştir. İbn Acîbe, zaman zaman âyetlerde zikredilen şahıslar, hayvanlar ve tabiat varlıklarıyla nefs arasında bağlantılar kur-muş ve bunların işâri manada nefsi simgelediklerini açıklamaya çalışmıştır. Onun nefsin terbiyesiy-le ilgili yöntemi, büyük çoğunlukla nefsin alışkanlıklarını terk etme ve nefsin öldürülmesi üzerine kuruludur. İbn Acîbe; nefsin zaafları, hileleri, kötülükleri, hastalıkları, bunları tedavi etmenin yolları ve nefs terbiyesi gibi konular üzerinde durmuş ve bu konularda mürşid-i kâmillerin büyük bir öneme sahip olduklarını ifade etmiştir. Bu makalede İbn Acîbe'nin, el-Bahru’l-Medîd isimli tefsirinde nefsin tanımı, mahiyeti, mertebeleri, tezkiyesi ve nefsle nasıl mücahede edilmesi gerektiği konula-rındaki yaklaşımları tespit edilmeye çalışılmış, bu tespitler zaman zaman İbn Acîbe'nin diğer eserle-ri ve âlimlerin açıklamalarıyla desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İbn Acîbe, Nefs, Ruh, Mârifet.

The Concept of "Nafs" in Ibn Ajiba's Bahru’l-Madid

Öz

In the Islamic scientific tradition, it is possible to come across wide-ranging discussions and various opinions on issues such as the nature of the nafs, whether it is a quintessence or subs-tance, and whether it is the same thing as the soul. One of the authors who included discussions and opinions on this subject is Ibn Ajîba al-Hasenî (d. 1224/1809), one of the important repre-sentatives of Sufi exegesis. Ibn Acîbe is one of the scholars raised by Morocco and has produ-ced many works in the fields such as exegesis and sufism. In his exegesis named el-Bahru’l-Madîd fi Tasfiri’I-Qur’ani’l-Majid, he used sufistic interpretations and a Sufi language while expla-ining the verses in which the word nafs is mentioned and words related to the nafs such as in-genuity, taqwa, jihad and death. Ibn Ajiba said that in reality the nafs is unique, but it undergoes spiritual ups and downs by being purified and disciplined, and therefore it takes names such as emmâre, levvâme, mulhime and mutmainne. In Ibn Ajiba's thought, marifatullah is true knowledge and constitutes a central place. He said that spiritual enemies such as the nafs and the devil give delusions to prevent people from reaching ingenuity, and the way to get rid of it is to engage in zikrullah instead of dealing with delusions, and instead of being on the defensive, he adopted an active course of action in this struggle. Ibn Ajiba made connections between the people, animals and natural beings mentioned in the verses from time to time and the nafs and tried to explain that they symbolized the nafs in an indication explanation. His method of trai-ning the nafs is mostly based on abandoning the habits of the nafs and killing the nafs. Ibn Ajiba focused on the weaknesses, tricks, evils, diseases of the nafs, the ways of treating them and the training of the nafs, and stated that in these matters, the mürşid-i kamil (the people who kil-led their nafs) have a great importance. In this article, Ibn Ajiba 's approaches to the definition of the nafs, its nature, levels, purification and how to fight against the nafs in his tafsir entitled el-Bahru’l-Madîd have been tried to be determined, and these determinations have been supported from time to time by Ibn Ajiba's other works and explanations of scholars.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Ibn Ajiba, Nafs, Soul, Ma’rifa.

Kaynakça

• Abdülbâki, Muhammed Fuad. el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1945.
• el-Aclûnî, Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfü’l-Hafâ. b.y.: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2000.
• Altıntaş, Hayrani. İnsan ve Psikoloji. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.,1989.
• Amiriy, Lebid b. Rabi’atü’l. Dîvân. Beyrut: Daru Sadr, ts.
• Azzûzî, Hasan. eş-Şeyh Ahmed bin Acîbe ve Menhecuhû fi’t-Tefsîr. b.y.: el-Memleketü’l-Mağribiyye Vezâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2001.
• Beydâvî, Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t - Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Thk. Muhammed Abdurrahman. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1997.
• Berekti, Muhammed Umeym el-İhsan el-Müceddidi. Et-Ta’rifatü’l-Fıkhiyye. Beyrut: Dâru’lkütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Kitâbü’z-Zühdü’l-Kebîr. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübü’s-Sekafiyye, 1996.
• el-Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh (Sahîhu’l-Buhârî). Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 cilt. b.y.: Dâru Tavku’n-Necât, 2001.
• Bursevî, İsmail Hakk b. Mustafa, Rûhu’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2010.
• Canbulat, Mehmet, “Hevâ” Dini Kavramlar sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Yay. 2009..
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcu’l-Lüga ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. et-Ta’rifat. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Dârimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. es-Sünen. b.y.: Dâru’l-Muğni, 2000.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdu’l-Hamîd. 4 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Demirdaş, Öncel. “ Kösec Ahmed Trabzonî’ye Göre Nefs ve Nefsin Kategorileri”. F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2013), 157-181.
• ed-Dımeşki, Abülgâni Kehhâle. Mu’cemü’l-Müellifin. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretü’l-Luga. thk. Remzi Münîr Balebekî. Beyrut: Dâru’l İlmî li’l-Melâyîn, 1987.
• Ebu’s-Suûd, Muhammed b. Muhammed Mustafa. İrşâdü’l akli’s-selim ilâ mezâyali’lkitebi’l-Kerim. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• Esed, Muhammed.Kur’an Mesaj . İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• el-Ferâhî, Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. by.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• el-Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. Misbâhu’l-Münîr. Kahire: Dâru’l-Meârîf, ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yakub. Besâirü Zevi’t-Temyîz fî Letâifi Kitabi’l-Lâhi’l-Azîz. Kahire: İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. İhyâü Ulûmi’d-Dîn. Beyrut: Dâru’l-Mârife, ts.
• Hâcer, Evs b.. Divan. thk. Muhammed Yusuf Necm. Beyrut: Daru Beyrut, 1980.
• el-Hanbelî, Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī. Tefsîru’l-Mu‘avvizeteyn. b.y: Dâru’l-Hadîs, 1989.
• el-Herevî, Muhammed b. Ahmed b. Ezher. Tehzîbü’l-Lüğa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Heytemî, Ahmed b. Muhammed Ali b. Hacer. ez-Zevâcir an İktirâfi’l-Kebâir. Beyrut: D’aru’l-Fikr, 1987.
• Hucr, İmruu’l-Kays. Dîvân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. b.y.: Matba-i Daru’l Maârif, 1984.
• Hüzeliyyin, Dîvân, Kahire: Darul Kavmiyye, 1965.
• İbn Acîbe, Ahmed el-Hasenî. el-Bahru’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. PDF: Mektebetü’ş-Şâmile 2019. https://shamela.org/pdf/531ad5b99f1af308687ac6d8548c69ed
• İbnu’l-Cevzî, Abdurrahman. Nüzhetü’l-A’yün. thk. Muhammed Abdülkerim Kazım er-Râzî. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1984.
• İbn Ebi’d-Dünya, Ebûbekr Abdullah b. Muhammed. Muhâsebetün-Nefs. thk. Ebû Hâtim Abdullah eş-Şerkavî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1988.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2 cilt. b.y.: Dâru İhyâi’lKütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sader, 1994.
• İsfehânî, Ebu’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed Râgıb. el-Müfredât fi Garibi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1992.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar. trc. Selâhattin Ayaz. İstanbul: y.y., 1997.
• Kara, Mustafa. “İbn Acîbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/294-295. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Kitabı Mukaddes. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2001.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Trc. Hayrettin Karaman v.dğr. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 29. Basım, 2016.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’u li-Ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Ahmet Berduni ve İbraim Atfeş. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kuşeyrî, Ebû’l-Kâsım Abdulkerim. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Kâhire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Muslu, Ramazan. Mustafa Kemaleddin Bekrî ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Erkam Yay., 2005.
• Mustafa, İbrahim. vd.. El-Mu’cemü’l-Vasît. Kahire: Daru’l Da’vet, ts.
• el-Münâvî, Muhammed Abdürraûf. et-Tevkîf ‘Ala Muhimmâti’t-Te‘ârîf. Kahire: Âlimü’l-kütüb, 1990.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-kuşeyrî. es-Sahîh. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabiyye, ts.
• Nekrî, Abdünnebi b. Abdürresûl Ahmed. Düstûru’l-Ulemâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. 8 cilt. Şam: Mektebü’l-Matbuâti’l-İslâmî, 1986.
• Râzî, Fahruddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer. et-Tefsiru’l-Kebir (Mefâtihu’l-Gayb). Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1998.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmâîl. el-Muhît fi’l-Luğa. b.y.: y.y., ts.
• Suyûtî, Celalüddin Abdurrahman b. Ebi Bekr. ed-Dürrü’l-Mensûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• eş-Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-İ‘tisâm. Suud: Dâru İbn Affân, 1992.
• Tarhan, Nevzat. Güzel İnsan Modeli. İstanbul: Timaş Yay. 2011.
• Tehânevî, Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkī. Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm. Lübnan: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Ebu İshak Muhammed b. İsa es-Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. 5 cilt. Mısır: Şirketü Mektebe, 1975.
• Topyay, Yusuf. Kutsal Kitap’ta ve Kur’an-ı Kerim’de “nefs” ve “ruh” Sözcüklerinin Artsüremli (Dıachronıc) Semantik İncelemesi. Doktora tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: 2016.
• Tükçe Sözlük. T.D.K. Ankara: TTK Basımevi, 1988.
• Türer, Osman. “Letâif-i Hamse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/143. Ankara: TDV Yayınları. 2003.
• el-Ukli, Nemr bn. Tevleb. Divan. thk. Muhammed Nebil Daryefi. Beyrut: Daru Sadr, 1863. Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yay., 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ruh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/187-192. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. Ankara: Akçağ Yayınları , 2016.
• el-Yesû’î, Malûf. el-Müncid fi’l-Lüga. Beyrut: Tab’atu’l-Katolikiyye, ts.
• Zebîdî, Muhibbuddin Ebu’l-Feyd Seyyid Muhammed Murtezâ. Tâcu’larûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 cilt. byy: Dâru’l-Hidaye, 2010.
• Zemahşerî, Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-belâġa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm. Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melâyîn, ts.