Tirmizî’nin Kur’ân Tefsir Yöntemi (Ebvâbu’t-Tefsîr Özelinde)

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 555 - 577, 30.10.2022

Mehmet Mahfuz Ata

https://doi.org/10.31121/tader.1147006

Cited By: 1

Öz

Erken dönem hadis eserlerinin “Kitâbü’t-tefsir" bölümlerinde bulunan tefsir rivâyetlerinin Kur’ân’ın anlaşılmasına hangi yönden katkıda bulunduğu ve nasıl bir tefsir metodu izlediği araştırma konusunu oluşturmuştur. Bu nedenle çalışmada, Tirmizî’nin (ö. 279/892) “Ebvâbu’t-Tefsiri’l-Kur’ân” bağlamındaki tefsir rivâyetlerinde takip ettiği Kur’ân tefsir yöntemi ele alınmıştır. Zira Tirmizî, tefsire dair rivâyetleri Câmi’ adlı eserinde ayrı bir bölümde toplayan muhaddislerin önde gelenlerindendir. O, Câmi’i’nde, Ebvâbü’t-Tefsiri’l-Kur’ân, Fezâilu’l-Kur’ân ve Kıraât bölümlerine yer vermiştir. Tirmizî, bazı sûreler hariç Mushaf tertibine göre ve tekrarlarla birlikte ilgili rivâyetleri tefsir bölümüne almıştır. Tefsir kısmı 44. bölüm olup konularına göre (ale’l-ebvâb) tertip edilmiştir. Tirmizî, bâb başlıklarının oluşturulmasında âyetlerden çok az sayıda yararlanmış; âyetlerden fikhî çıkarımlarda bulunmuş ve tefsir bölümüyle ilgili daha çok sahabenin önde gelenleriyle, tâbiînden gelen bazı nakillere yer vermiştir. Tirmizî, Tefsir Bölümünde isnad ve raviler hakkında çeşitli değerlendirmelerde bulunmuş, raviler hakkında yapılan tartışmalara değinmiş, ihtilaflı durumlarda ise tercih yapmıştır. Naklettiği âyetlerle ilgili bazı açıklamalar yapmış ve kimi zaman bunların farklı tariklerine işaret etmiş, ilgili rivâyetlerin varyantlarını ve illetlerini belirtmiştir. Tefsirle ilgili konularda rivâyet metodunu kullanan ve hadisçi kimliğini yorumlarına yansıtan Tirmizî’nin tefsir bölümü, metod ve muhteva bakımından ele alınmış ve eserin genel niteliklerine değinilmiştir. Bu bağlamda tefsir ilmini ihtiva eden bölümlerin bulunması ve birçok özgün vasfı nedeniyle Câmi‘i’n tefsir bâbı, incelenmeye değer bulunmuştur. Tirmizî’nin Cami’i, zaman zaman Buhârî’nin Sahih’i (ö. 256/870) ile mukayese yapılmıştır. Hadis kitaplarında ilk müstakil tefsir bölümlerinin yazma geleneğinin Sa’id b. Mansûr (ö. 227/842) ile başlayıp Buhârî ve Tirmizî ile devam ettirildiği söylenmiştir. Müslim’in Sahih’i (ö. 261/875), al-Nasā’ī’s (ö. 303/915) es-Sünenü’l-Kübrâsı ve Tirmizî’nin Câmi‘i’nde olduğu gibi ilk dönem bazı hadis külliyatında tefsir bölümlerine yer verilmiştir. Döküman analizi yönteminin kullanıldığı bu çalışmada, Tirmizî’nin Kur’ân’ı yorumlama, âyetlerin lafzî özelliklerine ait rivâyetleri belirtme, hadis usulüne dair açıklama yapma, hadislerin sıhhat derecelerini belirtme, fıkhî görüşlere yer verme, cerh-ta’dîl ve sened tenkidini yapma gibi hususlardan dolayı Tirmizî’nin Tefsir Bölümündeki Kur’ân tefsir anlayışının özgün niteliklere sahip olduğu kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ebvâbü’t-Tefsir, Hz. Peygamber, Tirmizî, Metot, el-Câmi‘

Tirmidhī's Method of Tafsīr of the Qur’ān (Specific to Abwāb al-Tafsīr)

Öz

The way in which the tafsīr narrations in the "Kitāb al-tafsīr" sections of the early ḥadīth works contributed to the understanding of the Qur’ān and what kind of tafsīr method they followed constituted the subject of research. For this reason, in the study, the Qur’ānic tafsīr method followed by al-Tirmidhī (d. 279/892) in the tafsīr narrations in the context of "Abwāb al-tafsīr al-Qur’ān" is discussed. Because al-Tirmidhī is one of the leading ḥadīth scholars who collected the narrations about tafsīr in a separate section in his work called al-Jāmi‘ al-ṣaḥīḥ. In al-Jāmi‘, he included the chapters of Abwāb al-tafsīr al-Qur’ān, Fadā’il al-Qur’ān and al-Qirā’a. al-Tirmidhī, except for some sūrahs, included the relevant narrations according to the scheme of al-Muṣḥaf and with repetitions. The tafsīr section is the 44th chapter and is arranged according to its subjects (ʻAlá al-abwāb). al-Tirmidhī made very few use of the verses in the creation of the titles of the bāb/chapters; He made juridical inferences from the verses and included some quotations related to the tafsīr section, mostly from the leading figures of the Companions and the Successors. In his Tafsīr Section, al-Tirmidhī made various evaluations about isnād (chains of transmission) and narrators, touched on the debates about the narrators, and made choices in controversial cases. He made some explanations about the verses he narrated and sometimes pointed out their different chains and indicated the variants and defects of the relevant narrations. The tafsīr section of al-Tirmidhī, who used the narration method in matters related to tafsir and reflected his muhaddith identity in his interpretations, was discussed in terms of method and content, and the general characteristics of the work were mentioned. In this context, due to the presence of chapters containing the science of tafsīr and its many unique qualities, the tafsīr section of al-Jāmi‘ was found worthy of examination. al-Tirmidhī's al-Jāmi‘ has been compared from time to time with al-Bukhārī's al-Ṣaḥīḥ(d. 256/870). It is said that the tradition of writing the first independent tafsīr chapters in ḥadīth books began with Ṣaʻīd ibn Manṣūr (d. 227/842) and continued with al-Bukhārī and al-Tirmidhī. Tafsīr chapters are included in some early ḥadīth corpus, such as Muslim's al-Ṣaḥīḥ (d. 261/875), al-Nasāî’s (d. 303/915) al-Sunan al-kubrā and al-Tirmidhī's al-Jāmi‘. In this study, where the document analysis method is used, it is concluded that al-Tirmidhī's understandingof the Qur’ānic tafsīr in the Tafsīr Section of al-Tirmidhī has unique qualities due to issues such as interpreting the Qur’ān, specifying the narrations belonging to the literal characteristics of the verses, making explanations about the methodology of ḥadīth, specifying the degree of authenticity of the traditions, including juridical opinions, making jarh andta‘dīl and criticism of sanad (chain).

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Abwāb al-Tafsīr, Prophet Muhammad, al-Tirmidhī, Method, al-Jāmi‘

Kaynakça

• Akbaş, Mustafa Yasin. Hadis Edebiyatında Kitâbü’t-Tefsirler ve Taberî Tefsiriyle Karşılaştı-rılması. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Arnaûd, Şuayb. el-Câmi‘u’l-kebîr. thk ve tahric Şuayb el-Arnaûd-Abdullatif Hirzüllah, Bey-rut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Bağdâdî, Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb. el-Câmi‘ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’, nşr. Mahmûd et-Tahhân, Riyad: Mektebetu’l-Me‘ârif, 1983.
• Batelî, Halid b. Abdulaziz. et-Tefsiru’n-Nebevî mukaddimeten ta’siliyyeten ma’a dirasetin ha-disiyyetin li ehadiyisi’t-tefsirin’nebeviyyi’s-sarih. Riyad: Dâru Kunûzi İşbiliyya li’n-Neşri ve’t-Tevzi‘i, 2011.
• Birışık, Abdulhamit. “Tefsir İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslami İlimlerle İlişkisi”, Temel İslam İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Bir Biriyle İlişkisi, Tartışmalı İlmi İhtisas Toplantısı (18-19 Ocak 2014), İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. el-Câmi‘ u’l-müsnedü’s-sahih-sahihu’l-muhtasar min umuri Resulillah sallallahü ‘aleyhi ve sellem ve sünenihi ve ey-yamih. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Cebeci, Lütfullah. “İmam Tirmizî”, Atatürk Üniversitesi İslamî İlimler Fakültesi Dergisi 4 (1980), 287-311.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü, 11. Basım., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Cora, Mustafa. “Kur’ân Tefsiri Bağlamında Tirmizî’nin Tefsiru’l-Kur’ân’ı Hakkında Bir ince-leme ve Değerlendirme”, Uluslararası Sempozyum Orta Asya Âlimlerinin İslam Mede-niyetine Katkıları, ed. Muhittin Düzenli vd. 775-793, Bişkek/Kırgızistan, 2018.
• Çakan, İsmail Lütfi. “el-Câmi‘us’sahih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/129-132, İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları 1997.
• Demirci, Muhsin. “Esbabı-Nüzûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/360-362, İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2022.
• Düreybî, İsâ b. Nâsır. “et-Tefsiru’n-Nebevî Dirase Tatbikiyye min Kitabi’t-Tefsir fi Kitabi Sü-nenü’t-Tirmizî”, Meceletü’t-Tibyan li’ldirasâti’l-Kur’âniyye, el-Memleketü’l-Arabiyyetü’s-Suudiyye Câimiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 15 (2015), 75-147.
• Ebu Dâvûd, Selayman b. el-Eş‘as, Sünenu Ebî Dâvûd, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. Tahkîk ismeyi’s-Sahîhayn ve’smi Câmi‘ i’t-Tirmizî. Haleb: Mekte-bu’l-Metbû’âti’l-İslâmiyye, 1993.
• Elbânî, Muhammed Nasiruddin. Sahih ve da’îf Sünenü’t- Tirmizî. Bernamec Manzumat et-Tahkikatu hadisiyye min İntâc Merkez Nûri’l-İslâm li Ebhâsi’l-Kur’ân ve’s-Sünne, İskenderiye, ts. (el-Mektebetü’ş-Şamile)
• Elbânî, Sahihu Câmiu’s-sağîr ve ziyâdâtuhu. b.y.: el-Mektebu’l-İslamî, ts.
• Erul, Bünyamin. “İlk Dönem Kur’ân Okumaları”, VII. Kur’ân Sempozyumu Kur’ân ve Müslü-manlar 15-16 Mayıs 2004, Kayseri, 23-40, Ankara: Fecr Yayınları 2005.
• Hasan Şifâ, Ahmed b. Sa’id. Menhecu’l-İmamü’t-Tirmizî fi’t-tefsir ve ulumi’l-Kur’ân min hilal Kitabahi’l-el-Câmi‘ . el-Memleketu’l-Arabiyyatu’s-Suudiyye: Vizaretu’t-Te’lim Câmi‘ atu Ümmü’l-Kurâ Külliyetu’d-Da’ve ve Usûli’d-Din Kısmu’l-Kitâb ve’s-Sünne Şu’betü’t-Tefsir ve Ulûmu’l-Kur’ân, Risaletü’l-Macester, 2020.
• Hazrecî, Safiyyuddin Ahmed b. Abdullah. Hülasatü tezhîbi tehzîbi’l-Kemâl fi esmâi’r-ricâl. nşr. Abdulfettah Ebu Gudde, Halep: 1972.
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr. el-Kitâbül’l-Musannef fi’l-ehâdis ve’l-âsâr. thk. Kemal Yusuf el-Hût, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1989.
• İbn Hacer, Ahmed el-Askalânî. et-Telhîsü’l-habîr fi tahrici er-refî’i’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Teymiyye, Takiyüddin Ahmed b. Abdilhalim. Dekâiku’t-tefsir el-Câmi‘ li tefsir İbn Tey-miyye. nşr. Muhammed es-Seyyid el-Cüleynid, Müessesetu Ulûmi’l-Kur’ân, 2. Basım, Dımaşk: 1983.
• Karagöz, Mustafa. “Başlangıçta Tefsir Hadisin Bir Bölümüydü” İddiasının Kaynağı ve Değe-ri, Tefsir Tarihi Sempozyumu Kayseri 23-24 Ekim 2014, 35-74, ed. Mustafa Karagöz. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Karataş, Ali. “Tefsir İlminde Rivayet Algısı”, Din Bilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi, 18/1, (2018), 21-57.
• Kâtib Çelebi. Keşfu’z-zunûn, an esmâi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâ’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri, VII. Kur’ân Sempozyumu Kur’ân ve Müslümanlar 15-16 Mayıs 2004 Kayseri, 13-40, Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Koç, Mehmet Akif. “Said b. Mansur’un Sünen’indeki Tefsir İçerikli Mevkuf ve Maktu Ri-vâyetleri Üzerine”, XII. Tefsir Akademisyenleri Koordinasyon Toplatısı Kur’ân ve Sahâbe Sempozyumu (22-23 Mayıs 2015/Sivas), Ed., Hasan Keskin, Abdullah Demir, Sivas 2016, 243-251.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri -İbn Ebî Ha-tim (ö. 327/939) Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi- Ankara: Kitâbiyât, 2003.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Makdisî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Tâhir. Şurûtu’l-eimmeti’s-sitte. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1984 (Hâzimî’nin şurûtü’l-eimmeti’l-hamse risâlesi ile birlikte).
• Martı, Huriye. “Tirmizî’nin Zevaidi ve Sıhhat Analizi-Kütüb-i Sitte Merkezli Bir Mukayese-”, Hadis Tetkikleri Dergisi, 7/2 (Aralık 2009), 7-17.
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemâleddin Yûsuf b. Abdirrahman. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. nşr. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Mübârekfûrî, Ebû’l-Ulâ Muhammed b. Abdurrahman b. Abdirrahim. Tuhfetu’l-ahvezî şerhu Câmi‘ i’t-Tirmizî. Amman: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, ts.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbakî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebu Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. es-Sünen. thk. Abdulfettâh Ebu Gudde, 2. Basım, Haleb: Mektebu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
• Sezgin, Fuat. “Fuat Sezgin’in Tefsir Literatürüne katkısı: Buhârî’nin Kaynakları”, 1. Uluslara-rası Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Faha-meddin Başar vd. 113-118, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Sezgin, Fuat. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Sezgin, Fuat. Târihu’t-Türâsi’l-Arabî. çev. Mahmut Fehmî Hicâzî vd. Riyad: Câmi‘atü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, Vizâretü’t-Ta‘limi’l-‘Âlî, 1991.
• Sofuoğlu, Cemal. “Zayıf ve Mevzu Hadisler Açısından Tirmizî’nin Süneni Üzerine Bir İnce-leme”, DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (1989), 43-87.
• Sülün, Murat. “Makam-ı Mahmûd Âyetine Farklı Bir Yaklaşım”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 50/2 (2009), 13-38.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-Muvâfakât fi usuliş-şeria. nşr. Ebu Ubeyde Meşhur b. Hasan Ali Selman, Suudi Arabistan: Dâru İbn Affan, 1997.
• Taberi, İbn Cerîr. Cami’u’l-Beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Muhammed Şakir, Bey-rut: Müessesetü’r-Risale, 2000.
• Tayyâr, Müsaid b. Süleyman. Fusul fi usuli’t-tefsir. Riyad: Darü’n-Neşr ed-Düveli, 1993.
• Tirmizî, Ebu Îsâ. el-Cami’us’-sahih. nşr. ve ta’lik, Ahmed Muhammed Şakir vd., 2. Basım Mısır: Şeriketu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Tirmizî, Ebu Îsâ. el-Cami’us’-sahih. nşr. Beşşâr Avvad Maruf, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Türcan, Saliha. “Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümünde İbn Kesir’in Yeri”, Türk Akademik Araştırmalar Dergisi, (Eylül 2019), 338-363.
• Türcan, Zişan. “Hadis Rivâyet Geleneği ve Tefsir”, -Sahihu’l-Buhârî’nin Kitâbu’t-Tefsir Örne-ği- Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29 (Bahar, 2010), 249-282.
• Ünver, Mustafa. “Nesâî, Tefsir’i ve Tefsir’deki Metodu”, Samsun OMÜİFD, 6 (1992), 193-205.
• Yılmaz, Zafer. Nesâî ve Tefsirindeki Metodu. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.