The Relationship Between Qur’ānic Readings And The Study Of Ancient Arabic Dialects

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 825 - 851, 30.10.2023

Mustafa Kara , Muna Haj Saleh

https://doi.org/10.31121/tader.1296613

Öz

This article discusses the relationship between the Qur’ānic recitations and the studies of ancient Arabic dialects. The research aims to reveal the relationship between the recitations in question and the studies of ancient Arabic dialects. In this context, we attempt to answer the questions “Why did the scholars consider the Qur’ānic recitations as one of the most important and reliable sources of dialects? and what is these recitations' role in studying ancient Arabic dialects?”. In this respect, the study is both important and original. The study is based on written document analysis, one of the qualitative information collection methods. It is known that the Qur’ān was descended on seven letters, which included many ancient Arabic dialects and led to the emergence of recitations suitable for these dialects. This explains the relationship between the studies of ancient Arabic dialects and the mutawātir and shādh Qur’ānic recitations. In this context, the Qur’ān and its authentic and shādh recitations are among the most important and sound sources of the study of ancient Arabic dialects. Because the Qur’ān is under the protection of Almighty Allah; therefore it is the most reliable of available sources. In the study, the location of the Arabian Peninsula and the tribes living in that region are mentioned, important Arabic dialects that are superior to other dialects such as the Quraysh dialect are mentioned, the geographical distribution of the dialects in the Arabian Peninsula is explained, the opinions of scholars about the language in which the Qur’ān was revealed are given. The relationship between the dialects of the Qur’ānic recitations is mentioned, the formation, development, differences and types of recitations are mentioned and defined, the distinction between ṣaḥīḥ and shādh recitations, seven letters and seven recitations is tried to be revealed, and the role of the recitation method in the studies of ancient Arabic dialects is analyzed. The results obtained showed that the studies of ancient Arabic dialects were in close relationship with the mutawātir and shādh Qur’ān recitations and that Islamic scholars accepted the Qur’ānic recitations as the most important and reliable sources of the dialects.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, The Science of Reading the Holy Qur’ān and Recitation, Recitations of the Qur’ān, Ancient Arabic Dialects, Seven Letters, Seven Recitations, Ṣaḥīḥ and Shādh Recitations.

Kur’ân Kıraâtlerinin Eski Arap Lehçeleri Çalışmaları İle İlişkisi

Öz

Bu makalede, Kur’an kıraâtlerinin eski Arap lehçeleri çalışmaları ile ilişkisi ele alınmaktadır. Araştırmanın amacı, söz konusu kıraâtlerin eski Arap lehçeleri çalışmaları ile olan ilişkisini ortaya koymaktır. Bu bağlamda, “Âlimler neden Kur’ân kıraâtlerini, lehçelerin en önemli ve en güvenilir kaynaklarından saymışlardır? Bu kıraâtlerin eski Arap lehçeleri çalışmalarındaki rolü nedir?” sorularına yanıt aranmaktadır. Çalışma bu yönüyle hem önemlidir hem de özgün bir nitelik arz etmektedir. Çalışma nitel bilgi toplama yöntemlerinden yazılı doküman incelemesine dayanmaktadır. Kur’an-ı Kerim’in birçok eski Arap lehçesini kapsayan ve bu lehçelere uygun kıraâtlerin ortaya çıkmasına neden olan yedi harf üzerine indirildiği bilinmektedir. Bu durum, eski Arap lehçeleri çalışmalarının, mütevatir ve şâz Kur’an kıraâtleriyle olan ilişkisini açıklamaktadır. Bu çerçevede Kur’an ve onun sahih ve şâz kıraâtleri, eski Arap lehçeleri çalışmalarının en önemli ve en sağlam kaynaklarındandır. Dolayısıyla mevcut kaynakların en güvenilir olanıdır. Çalışmada Arap Yarımadası’nın konumundan ve o bölgede yaşayan kabilelerden söz edilmekte, Kureyş lehçesi gibi diğer lehçelerden üstün görülen önemli fasih Arap lehçeleri zikredilmekte, Arap Yarımadası’ndaki lehçelerin coğrafî dağılımları açıklanmakta, Kur’ân’ın indirildiği dil hakkında âlimlerin görüşlerine yer verilmekte, Arap lehçelerinin Kur’ân kıraâtleriyle olan alakasından bahsedilmekte, kıraâtlerin oluşumu, gelişimi, farklılıkları ve çeşitleri zikredilerek tanımı yapılmakta, sahih ile şâz kıraâtler, yedi harf ile yedi kıraât arasındaki ayırım ortaya konulmaya çalışılmakta ve eski Arap lehçeleri çalışmalarında kıraât metodunun rolü incelenmektedir. Elde edilen sonuçlar, eski Arap lehçeleri çalışmalarının, mütevatir ve şâz Kur’an kıraâtleriyle yakın ilişki içerisinde olduğunu ve İslâm âlimlerinin Kur’ân kıraâtlerini, lehçelerin en önemli ve en güvenilir kaynakları olarak kabul ettiklerini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân-ı Kerim Okuma ve Kıraat İlmi, Kur’ân Kıraâtleri, Eski Arap Lehçeleri, Yedi Harf, Yedi Kıraât, Sahih ve Şâz Kıraâtler.

علاقة القراءات القرآنية بدراسة اللهجات العربية القديمة

Öz

يناقش هذا المقال العلاقة بين القراءات القرآنية ودراسة اللهجات العربية القديمة، ويهدف إلى الكشف عن نوع العلاقة بينهما. وفي هذا السياق كانت الأسئلة البحثية التالية: لماذا اعتبر العلماء أن القراءات القرآنية من أهم مصادر دراسة اللهجات وأكثرها موثوقية؟ ما هو دور هذه القراءات في دراسة اللهجات العربية القديمة؟ ثم إن هذه الدراسة تعتبر مهمة وجديدة في مجالها. وتستند الدراسة إلى تحليل المستندات المكتوبة، وهي إحدى طرق جمع المعلومات النوعية. وكما هو معلوم فإن القرآن نزل على سبعة أحرف، تضمنت العديد من اللهجات العربية القديمة، مما نتج عنها ظهور قراءات تتناسب مع هذه اللهجات، وهذا يفسر العلاقة بين دراسة اللهجات العربية القديمة والقراءات القرآنية المتواترة والشاذة. فالقرآن الكريم وقراءاته يُعد من أهم مصادر دراسة اللهجات العربية القديمة وصحتها والأكثر موثوقية من بين المصادر المتاحة. وأثناء الدراسة تم ذكر موقع شبه الجزيرة العربية والقبائل التي تعيش في تلك المنطقة، كما ذُكِرت لهجات عربية مهمة متفوقة على اللهجات الأخرى مثل لهجة قريش، وشُرح التوزيع الجغرافي للهجات في شبه الجزيرة العربية، وقد تم إيراد آراء العلماء في اللغة الفصحى التي نزل بها القرآن، وذُكرت العلاقة بين لهجات القراءات، كما ذُكرت مرحلة تكوين القراءات وتطورها واختلافها وأنواعها، وكذلك فقد تم تمييز القراءات الصحيحة عن القراءات الشاذة، وتبيان معنى الأحرف السبعة والقراءات السبع، والتمييز بينهما، كما دُرس دور القراءات في دراسة اللهجات العربية القديمة. وقد أظهرت النتائج التي تم الحصول عليها أن دراسات اللهجات العربية القديمة كانت على علاقة وثيقة مع القراءات القرآنية المتواترة والشاذة، وأن علماء الإسلام قبلوا القراءات القرآنية باعتبارها أهم مصادر اللهجات وأكثرها موثوقية.

Anahtar Kelimeler

التفسير, علم قراءة القرآن الكريم وتجويده, اللهجات العربية القديمة, القراءات القرآنية, الأحرف السبعة, القراءات السبع, القراءات الصحيحة والشاذة

Kaynakça

• ‘Arâbî, Safiye. “el-Cânibü’s-Savtî fî Kırâeti’l-Kur’âniyye ve Eserihî fi’l-Lehecâti’l-‘Arabiyye”. Mecelletü’l-Hakîka bi’l-Cezâir 2 (2018), 390-416.
• Abdülkerîm, Ṣubḥî Abdülhamîd Muhammed. el-Lehecâtü’l-ʿArabiyye fî meʿânî’l-Ḳurʾân li’l-Ferrâʾ. 1. Baskı. Kahire: Dâru’ṭ-Ṭıbâʿati’l-Muhammediyye, 1986.
• Abdüttevvâb, Ramażān. Fusûl fî fıkhi’l-ʿArabiyye. 6. Baskı. Kahire: Mektebetü’l-Ḫāncî, 1999.
• ʿAskâlânî, Ahmed b. Ali b. Hacer Ebû’l-Fadl. Fetḥu’l-bâri şerḥu saḥîhi’l-Buḫārî. nşr. Abdülazîz b. Abdullah el-Bâz. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Aşşâ, Samar. el-Basṭ fî cem‘i ḳırââti’l-ʿaşr. 1. Baskı. 6 Cilt. Dimeşk: Mektebetü’s-Selâm, 2004.
• Bekrî, Abdullah b. Abdülaziz el-Endelüsî. Mu‘cemu mâ üstü‘cime min esmâi’l-bilâdi ve’l-mevâżı‘. nşr. Mustafa es-Siḳā. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed Şihâbuddîn. İthâfu fudalâi’l-beşar fi’l-kırâeti’l-erbe‘ati ‘aşer. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2006.
• Cündî, Ahmed Alemüddin. el-Lehecâtü’l-ʿArabiyye fi’t-türâs̱. Mısır: Dâru’l-‘Arabiyye li’l-Kitâb, 1983.
• Ebû Ḥayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Baḥru’l-muḥîṭ. nşr. Sıdkî Muhammed Cemîl. 1. Baskı. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ebû Şâme, Abdurrahmân b. İsmaîl b. İbrâhîm el-Makdisî. İbrâzü’l-meʿânî min ḥırzi’l emânî fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ li’l-İmam eş-Şâtıbî. thk. İbrâhîm Atve Avad. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, ts.
• Ebu’l-Ganem, Leyla Bürcüs Muhammed. Es̱eru teʿaddüdi’l-lehecâti’l-ʿArabiyye fi’n-Naḥvi’l-ʿArabî. Ürdün: Ürdün Üniversitesi, Yükseklisans Tezi, 2003.
• Efgânî, Saîd. “el-İhticâcu li’l-kıraât”. Mecelletü’l-lugati’l-‘Arabiyye bi’l-Kahire 34 (Kasım 1974), 65-78. Enîs, İbrâhîm. fî’l-Lehecâti’l-‘Arabiyye. 8. Baskı. Mısır: Mektebe Anglo, 1992.
• Fadlî, Abdülhâdî. el-Ḳırââtü’l-Kur'âniyye tarîḥ ve taʿrîf. 4. Baskı. Beyrut: Merkezü’l-Ġadîr li’d-Dirâsât ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 2009.
• Fârisî, Hasen b. Ahmed b. Abdülgaffâr. El-Ḥücce li’l-ḳurrâi’s-seb’a. nşr. Bedreddîn Kahvecî-Beşîr Cüveycâtî. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Meʾmûn li’t-Türâs, 1993.
• Ḫafâcî, Muhammed Abdü’l-Mün‘im. el-Ḥayâtü’l-edebiyye fi’l-ʿaṣri’l-câhilî. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Haj Saleh, Muna. Câhiliye Dönemi Arap Lehçeleri ve Bazı Fonetik Özellikleri. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Halîl b. Ahmed, Ebû ‘Abdirrahmân el-Ferâhidî. Kitâbü’l-‘Ayn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Halîl, ‘Abdulkâdir Mera‘î el-‘Alî. el-Mustalahu’s-savtî ‘ınde ‘ulemâi’l-‘Arabiyyeti’l-kudemâi fî dav’i ‘ılmi’l-lüğati’l-mu‘âsır. ‘Ummân: Mutah Üniversitesi, 1993.
• Hemdânî, Hasen b. Ahmed b. Ya‘ḳūb. Ṣıfâtü cezîreti’l-ʿArab. nşr. Muhammed b. Ali el-Ekva‘ el- Ḥavâlî. 4. Baskı. San‘a: Mektebetü’l-İrşâd, 1990.
• Hilâl, ‘Abdulğaffâr Hâmid. el-Lehecâtü’l-‘Arabiyye. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1993.
• Hillî, İbrâhîm Huseyn. el-Lehecâtü’l-‘Arabiyye fî kütübi’l-i‘râb. Bağdat: Mustansıriyye Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Ḫūlî, Muhammed Ali. Muʿcemu ʿilmi’l-eṣvât. 1. Baskı. Riyad: Meṭābiʿu’l-Ferezdaḳ et-Ticâriyye, 1982.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth Osmân. el-Hasâis. 3 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-‘Âmmetü li’l-Kitâb, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsîlî. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. 2 Cilt. Mısır: Vezâretü’l-Evḳāf, 1999.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen. el-Cemhera. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Ilmi li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ḫaldun, Abdurrahmân b. Muhammed Veliyyüddîn. Muḳaddime İbn Haldun. nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 1. Baskı. 2 Cilt. Dimeşk: Dâru Ya‘rib, 2004.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhîm Şemsüddîn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2007.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-İfriḳī. Lisânü’l-‘Arab. 3. Baskı. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah b. Menî‘ el-Basrî el-Baġdâdî. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. nşr. İhsân Abbâs. 1. Baskı. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1968.
• İbnüʾl-Cezerî, Şemsüddîn Ebû’l-Ḫayr Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-ḳırââti’l-‘aşr. nşr. Ali Muhammed ed-Dabbâ. 2 Cilt. y.y.: Matbaatü’t-Ticariyyeti’l-Kübrâ, ts.
• İbnüʾl-Cezerî, Şemsüddîn Ebû’l-Ḫayr Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf. Müncidü’l-muḳriîn ve mürşidü’t-ṭālibîn. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1999.
• Kâdûsî, ‘Abdurrezzâk. Eseru’l-Kırâeti’l-Kur’âniyye. Mısır: Helvan Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, 2010.
• Ḳaṭṭān, Mennâʿ. Mebâhis̱ fî ‘ulûmi'l-Ḳur'ân. 11. Baskı. Kahire: Mektebe Vehbe, ts.
• Kerîm, Muhammed Riyad. el-Muḳteżab fî lehecâti’l-ʿArab. Ṭanṭa: et-Türkî li’l- Kumbiyûtır ve Ṭıbâ‘a, 1996.
• Mehrân, Muhammed Beyyûmî. Dirâsât fî târîḫi’l-‘Arabi’l-ḳadîm. İskenderiyye: Dâru’l-Ma‘rifeti’l-Câmi‘ıyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî Hammûş b. Muhammed b. Muhtâr el-Kaysî el-Kayravânî el-Endelüsî. el-İbâne ‘an me‘ânî el-kırâât. nşr. Andülfettâh İsmâîl Şelebî. Mısır: Dâru Nahda Mısr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, ts.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Tâlib. et-Tebsıra fi’l-kırâeti’s-seb‘. Hindistan: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1982.
• Muhammed, Enceb Gulâm Nebî. el-İʿlâl ve’l-ibdâl ve’l-idġâm fî żavʾi’l-ḳırââti’l-Ḳur’âniyye ve’l-lehecâti’l-ʿArabiyye. Mekke: Ümmü’l-Ḳurâ Üniversitesi, Doktora tezi, 1989.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Keşfü fî ahkâmi’l-vakf ve’l-vasl fi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Celîl, 1992.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Muḳtebes mine’l-lehecât el-ʿArabiyye ve’l-Ḳur’âniyye. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs̱, 1978.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. Murşidü’l-mürîd ilâ ‘ılmi’t-tecvîd. Kahire: Dâru Muhaysin, 2002.
• Nahhâs, Ebû Ca‘fer. İ‘râbu’l-Kur’ân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriya Muhyiddîn Yahyâ b. Şeraf. el-Minhâc şerḥu saḥîḥi Müslim b. Haccâc. 2. Baskı. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâiʾt-Türâs̱i’l-ʿArabî, 1970.
• Râciḥî, Abduh. el-Lehecâtü’l-ʿArabiyye fî’l-ḳıra’âti’l-Ḳur’âniyye. İskenderiyye: Dâru’l-Ma‘rifeti’l-Câmi‘ıyye, 1996.
• Sâgânî, Radıyyüddîn Hasen b. Muhammed b. Hasen. eş-Şevârid fi’l-luġa. thk. Mustafa Hicâzî. Kahire: el-Hey’etü’l-‘Âmmetü li’ş-Şuûni’l-Metâbi‘i’l-Emîriyye, 1983.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. Osmân Kanber. el-Kitâb. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1988.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 3. Basım, 1988.
• Suyûtî, Celâlüddîn. el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv. nşr. Abdülhakîm ‘Atıyye. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Beyrûtî, 2006.
• Suyûtî, Celâlüddîn. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1974.
• Suyûtî, Celâlüddîn. el-Muzĥir fî ‘ulûmi’l-luġati ve envâ‘ihâ. nşr. Fuat Ali Mansur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1998.
• Şâhin, Abdüssabûr. “Dirâse fî Lehceti Benî Esed.” el-Lehecâtü’l-‘Arabiyye buḥūs ve dirâsât. 1. Baskı. Kahire: Mecma‘u’l-Luġati’l-‘Arabiyye, 2004.
• Vâfî, Ali Abdülvâhid. “el-Ḳırâ’ât ve’l-Lehecât.” el-Lehecâtü’l-‘Arabiyye Buḥūs ve Dirâsât. 1. Baskı. Kahire: Mecma‘u’l-Luġati’l-‘Arabiyye, 2004.
• Vâfî, Ali Abdülvâhid. Fıḳhu’l-luġa. 3. Baskı. Mısır: Nehḍatü Mısr li'ṭ-Ṭıbâ‘a ve'n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 2004.
• Wolfensohn, (Ebû Züeyb) İsrail. Târîḫu’l-luġâti’s-Sâmiyye. 1. Baskı. Mısır: Lecnetü’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, Matbaatü’l-İ‘timâd, 1929.
• Zeccâc, İbrâhîm b. Sehl Ebû İshâk. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhû. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1988.