دراسة آيات الحج من حيث منهج التدرج

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 103 - 128, 30.04.2024

Yahya Arslan

https://doi.org/10.31121/tader.1393342

Öz

بعد نزول القرآن الكريم من اللوح المحفوظ إلى بيت العزى بدأ إنزاله على النبي (ص) بشكل تدريجي. وقد تم إنزال الوحي، الذي غطى فترة ما يقرب من 23 عاما، بطريقة تدريجية، وفقا لحاجات الناس واهتماماتهم، مع مراعاة مستويات تمسكهم بعاداتهم وسلوكياتهم وتصوراتهم النفسية والاجتماعية. وقد استخدم الله تعالى -في بيان أوامره ونواهيه في القرآن- منهج التدرج مراعاة لمصالح عباده. وهذا المنهج استخدمه القرآن في أحكام المحرمات كالخمر والربا؛ و لقد كانت من أكثر المناهج فعالية ودقة في إزالة السلوكيات الخاطئة وإقامة السلوكيات الصحيحة في سياق الأوامر مثل القتال والصلاة والمبادئ الأخلاقية. ومن المواضيع التي يطبق فيها هذا المنهج هي الحج. وعندما نتأمل الآيات المتعلقة بالحج يتبين لنا أن هناك عدة مراحل تم ذكرها إلى أن فرض الحج. وفي هذا الصدد، فإن هذا المنهج المذكور أعلاه والذي تم تطبيقه منذ بداية الوحي له أهمية كبيرة. ونظرا لأهميته، فإنَّ هذه الدراسة تهدف إلى لفت الانتباه إلى أن التدرج المطبق أيضا في عملية فرض الحج. واعتمدت هذه الدراسة على منهج عرض الأدبيات السابقة، واتخذت الدراسة الآيات المتعلقة بالحج أَساساً لها، و تم عرض التفاسير المتقدمة والحديثة في سياق تفسير هذه الآيات. كما تم عرض دراسات سابقة أخرى كتبت عن الحج. وتناولت الدراسة مفاهيم التدرج والحج وشرح آيات الحج في سياق التدرج في الحج. وفي النهاية حاولتُ الكشف عن أهمية هذا المنهج التدرجي وكيفية تطبيقه في آيات الحج المتعلقة، و إثبات أن عبادة الحج تم فرضها تدريجيا.

Anahtar Kelimeler

التفسير, القرآن, المنهج, التدرج, الحج

Hacla İlgili Âyetlerin Tedrîcilik Açısından Değerlendirilmesi

Öz

Kur’an-ı Kerim, Levh-i Mahfûz’dan Beytü’l-İzze’ye toptan indirildikten sonra buradan Hz. Peygamber’e (s.a.v.) peyderpey vahyedilmiştir. Takriben 23 yıllık bir zaman dilimini kapsayan vahyin gelişi, insanların ihtiyacı ve maslahatlarına göre, alışkanlıkları ve davranışlarındaki bağımlılık oranları, psikolojik ve sosyolojik algıları dikkate alınarak tedrîcî bir yöntem neticesinde tamamlanmıştır. Allah Teâlâ Kur’an’da emir ve yasaklarını bildirirken kullarının maslahatlarını gözeterek tedrîcilik metodunu kullanmıştır. Kur’an’ın bir anlatım üslûbu olan bu metot içki, faiz gibi yasaklarda; savaş, namaz gibi emirlerde ve ahlakî ilkeler bağlamında yanlış davranışların kaldırılıp doğrularının yerleştirilmesinde en etkili yöntemlerden birisi olmuştur. Tedrîcilik metodunun uygulandığı alanlardan birisi de hac ibadetidir. Hac ibadetiyle ilgili âyetler incelendiğinde hac farz kılınıncaya kadar birkaç aşamanın zikredildiği ortaya çıkmaktadır. Bu meyanda vahyin başlangıcından itibaren uygulanan ve Üslûbü’l-Kur’an’ın bir parçası olan tedrîcilik metodu önem arz etmektedir. Önemine binaen bu çalışmada tedrîciliğin hac ibadetinin farz kılınmasında da uygulandığını dikkatlere sunmak amaçlanmaktadır. Çalışmada literatür tarama yöntemi kullanılmış, hac ibadetiyle ilgili âyetler esas alınmış, bu âyetlerin tefsiri bağlamında klasik ve modern tefsirler taranmıştır. Aynı şekilde hac ibadetine dair yazılmış diğer çalışmalar incelenmiştir. Çalışma; Üslûbü’l-Kur’an, tedrîcilik, hac kavramları ve hacla ilgili âyetlerin hac ibadetinde tedrîcilik bağlamında izahını kapsamaktadır. Neticede tedrîcilik metodunun önemi ve hacla ilgili âyetlerde tedrîcilik metodunun nasıl uygulandığı ortaya konulmaya. Böylece hac ibadetinin tedrîcî bir şekilde meşru kılındığı ispatlanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Üslûb, Tedrîcilik, Hac.

Teşekkür

Kıymetli Hocam, teşekkür ediyor hayırlı çalışmalar diliyorum.

Evaluation of The Verses Related to Hajj in Terms of The Qur'an's Narrative Style of Gradualism

Öz

The Holy Qur'an was sent down from the Levh-i Mahfûz to Beytü’l-İzze and then sent to the Prophet in installments. The arrival of the revelation, which covered a period of approximately 23 years, was completed in a gradual manner according to the needs of the people, taking into account their addiction rates in their habits, their psychological and sociological perceptions. This method, which is a narrative style of the Qur'an, has been one of the most effective methods in prohibitions such as liquor and interest, commands such as war and prayer, and the establishment of moral principles. Hajj is one of the areas where the method of Tedriyyah is applied. The method of gradualism, which has been practiced since the beginning of revelation and is part of the Stylistics of the Qur'an, is important. In view of its importance, this study aims to draw attention to the fact that gradualism was also applied to the obligation of Hajj. As a methodology, the verses related to hajj were chosen as the focal point and classical and modern tafsirs were reviewed in the context of the exegesis of these verses. The study includes the concepts of style, style of the Qur'an, gradualism, hajj, and the explanation of the verses related to hajj. As a result, the importance of the method of gradualism and how the method of gradualism is applied in the verses related to hajj are tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur, Style, Gradualism, Hajj.

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. 16 Cilt. Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, 1994.
• Arslan, Yahya. “Ahkâm Âyetlerinin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Nüzûl Sebeplerinin Önemi”. Şarkiyat 15/1 (2023), 284-302.
• Atmaca, Gökhan. “Toplumsal Hazırbulunuşluk ve Kur’an’ın Toplum İnşası”. Toplum Bilimleri Dergisi 8/15 (2014), 233-248.
• Bakkal, Ali. “Zina Cezası ile İlgili Nasların Tedrîcîlik Açısından Değerlendirilmesi”. Tebliğler Kitabı I. 1/382-399. Antalya: Lale Yayıncılık, 2017.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meâli-mü’t-tenzîl. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t Türasi’l-Arabi, 1999.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t Türasi’l-Arabi, 1997.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an’ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. 9 Cilt. Dımeşk: Daru Tavgi’n Necat, 2001.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. 3 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Fikr, 1917.
• Çalışkan, Muhammed Selman. “Bir Ulûmu’l-Kur’ân Konusu Olarak Nüzûlün Hükmün Son-rasına Kalması”. İlahiyat Fakültesi dergisi 23/2 (2018), 115-141.
• Çelik, Ercan. Çocuk Suç ve Din İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Çelik, Ömer. Hakk’ın Dâveti Kur’ân-ı Kerîm Meâli ve Tefsîri. 5 Cilt. İstanbul: Erkam Yayın-ları, 2020.
• Çonkor, Burhan. Risâletin Mekke Dönemi ve Sûrelerin Tahlili Boykotun Bitimi ile Hicret Arası. Konya: Aybil Yayınları, 2016.
• Demirci, Muhsin. “Kur’ân’ın Nüzûl Sürecinde Tedricilik”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 16 (2002), 175-198.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 6. Basım, 2017.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV, 50. Basım, 2016.
• Duman, M. Zeki. Beyânu’l-Hak (Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzul Sırasına Göre Tefsiri). 3 Cilt. An-kara: Fecr Yayınları, 2006.
• Ebüssuûd Efendi, Muhammed. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Bey-rut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, ts.
• Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. el-Bahrü’l-muhît. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l Fikr, 1999.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 6. Basım, 2016.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rifeh, 1. Basım, 2001.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 3. Basım, 1999.
• Fayda, Mustafa. “Nesî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/578-579. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Fidan, Ayşenur. Kur’ân Dilinde Mekkî ve Medenî Âyetlerin Bütünlüğü. ed. Sevim Gelgeç. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Gözeler, Esra. “Surelerin Mekkîliği ve Medenîliği: 22/el-Hacc Suresi Örneği”. Ankara Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58/1 (2017), 69-108.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-ayn. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 2. Ba-sım, 2005.
• Hamo, Mahmut Muhammet. Mekkey-i Mükerreme Tarihi ve Önemli Yerleri. çev. Mustafa Nalbat - İbrahim Özcan. Mekke, 2010.
• Hocaoğlu, Mustafa. “Teşride Tedricilik Konusuna Farklı Bir Yaklaşım”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 2/2 (2018), 266-286.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru Tunusiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib b. Abdirrahmân b. Galib el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, 2002.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. Sîretü’n-nebeviyye. 4 Cilt. Kahire: el-Kütübü’l Mısriyye, 1936.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-azîm. 8 Cilt. Daru Tayyibe, 2. Basım, 1999.
• İbn Manzur, Ebu’l-Fazl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem el-Mısrî. Lisanu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Daru Sâdır, 3. Basım, 1993.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabi, 1. Basım, 2001.
• İsfahânî, Ebü’l-Kasım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kurʾân. Dımeşk: Daru’l Kalem, 1991.
• Karagöz, İsmail vd. Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: DİB Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Konyalı Mehmed Vehbî. Hulâsat’ül beyân fî tefsîr’il Kur’an. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1966.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. el-Hidâye Şerhü’l-Bidâyetü’l-Mübtedî. 8 Cilt. Pakistan: Mekte-betü’l-Büşrâ, 2014.
• Liv, Cemil. “Fıkhın Toplumsal Hayata Etkisi”. Sosyo-Kültürel Açıdan Din ve Değerler. An-kara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Mahallî, Celâleddin - Süyûtî, Celâleddin. Tefsîrü’l-Celâleyn. Diyarbakır: Seyda Yayınları, 2016.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-uyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleymân, Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t Türas, 2002.
• Mustafa, İbrahim vd. el-Mu‘cemü’l-vasît. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medârikü’t-tenzi’l-ve hakâiku’t-te’vil. 3 Cilt. Beyrut: Dar İbn Katheer, 7. Basım, 2017.
• Okumuş, Mesut. “Kur’an’ın Tedrici Nüzûl Süreci Bağlamında Mekki ve Medeni Ayetler Üzerine”. Eskiyeni 27 (2013), 7-21.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-Tefâsîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-jîl, 2. Basım, 1979.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Tefsîru âyâti-l-ahkâmi mine’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, 2004.
• Saka, Şevki. “İnsanı Aydınlatmada Tedrici Metodun Önemi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2001), 59-76.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Bahrü’l-ulûm. 3 Cilt, ts.
• Seyyid Kutub. Fî Zılâli’l-Kur’an. 6 Cilt. Kahire: Dâruş-şürûk, 32. Basım, 2003.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsir bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ulûmi-l Kur’an. 2 Cilt. Beyrut: Daru’n Nedveti’l Cedide, 1951.
• Şaraldı, Mustafa Yücel. “Nass-Olgu Diyalektiği Bağlamında Tedrîcîlik ve Tencîm”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2023), 11-35.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t-tefsîr. 6 Cilt. Dımeşk: Daru İbni Kesir, 1993.
• Şimşek, M. Sait. Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri. 5 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Muessesetü’r-Risale, 1. Basım, 2000.
• Türcan, Talip. “Tedrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/265-267. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ünal, Necdet. “Kur’an’ın İçki Yasağı Tedriciliği Üzerine Bir Araştırma”. Kelam Araştırmaları 9/2 (2011), 149-182.
• Vâhidî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Esba-bü’n-nüzûl. Beyrut: Daru-l Kütübi’l İlmiye, 1986.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Basît fî tefsîri’l-Kurʾân. 25 Cilt. İmadetü’l Bahsi’l İlmiyye, 2009.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. Beyrut: Daru’l Kalem, 1994.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Yenda Yayın-Dağıtım, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l Kitabi’l Arabi, 3. Basım, 1986.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabi, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-’irfân fî ’ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Matbaatü İsa el-Babi’l Halebi, 3. Basım, ts.