Kur’an’daki Rab ve İlâh Kavramlarının Etimolojik Kökenleri

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 498 - 512, 30.10.2024

Esra Erdoğan Şamlıoğlu

https://doi.org/10.31121/tader.1530813

Öz

Kur’an’da “Allah” isminden sonra Tanrı için en sık kullanılan iki kavram Rab ve İlâh olarak karşımıza çıkmaktadır. Her iki kavramın etimolojik arka planlarının, Sâmî dil ailesinin üyelerinden birisi olan Arapçadaki anlamlarını kazanmadan ve bu halleriyle Kur’an’da yer almadan çok daha öncesine gittiği tespit edilmektedir. Ayetlerde geçen Rab ve İlâh kavramlarının kavramsal çerçevesini belirlemek için etimolojik kökenlerini tespit etmek önemlidir. Bu kavramları, Kur’an öncesi ve Kur’an’ın nüzul dö-nemindeki kullanımları, değişen manaları, benzerlikleri ve farklılıkları ile birlikte ele almak; Arap toplumu tarafından dil ve kültür bağlamında kullanıldıkları yerleri ve İslam’la Kur’an’da kazandıkları anlamlarıyla karşılaştırmak önemlidir. İlk ortaya çıktıkları zamandan itibaren farklı kullanımları olan, kültürel farklılıklara bağlı olarak zaman içinde değişimlere uğrayan bu iki kelimenin içeriğinin coğrafyanın Tanrı anlayışını da şekillendirmiş olduğu anlaşılmaktadır. Kur’an’da ibadet edilen mâbudu anlatırken nüzul sıralamasında ilk gelen ve sıkça zikredilen ilk kavram olarak Rab, “ilâh, efendi, sahip, Yahudi din adamları, rabbe kulluk edenler, üvey kızlar” gibi farklı anlamlarıyla birlikte Kur’an’da toplamda 94 sûrede, 969 kere geçmektedir. Eski zamanlardan bugüne kullanılagelmiş bir kelime olarak ilâh kavramı ise hem Sâmî dillerde hem de çevresindeki coğrafi bölgelerde El, Elohîm gibi benzerleriyle Tanrı için kullanılan en yaygın kelimedir. Özellikle bir Tanrı için değil, aksine birçok Tanrı için kullanılmış ortak bir kavramdır. İslamiyet’ten önceki Arap toplumu açısından da kelime tapınılan mâbudu tanımlamak amacıyla önemli bir yer tutmaktadır. Kur’an’da toplamda 45 sûrede 125 ayette 144 kere geçmektedir. Etimolojik tahlillerinin çözümlenmesi, Kur’an’da Allah isminden sonra neredeyse her sayfada farklı bir formda da olsa geçen bu iki kavramın Allah’ı nasıl tanımladığını ve Kur’an’ın bu kavramları hangi bağlamlarda kullandığını göstermesi bakımından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Semantik, Rab, İlâh

الأصول اللغوية السامية لمفهومي الرب والإله في القرآن الكريم

Öz

المفهومان الأكثر استخدامًا للإله الخالق في القرآن هما "الرب" و"الإله" بعد اسم "الله"،. ومن المقرر أن الخلفيات الاشتقاقية لكلا المفهومين تعود إلى زمن بعيد قبل أن يكتسبا معانيهما في اللغة العربية، أحد أفراد الأسرة اللغوية السامية، وظهورهما في القرآن بهذه الصورة، ومن أجل تحديد الإطار المفاهيمي لمفهومي الرب والإله في الآيات، من المهم تحديد أصولهما الاشتقاقية. ومن المهم التعامل مع هذين المفهومين مع استعمالهما في فترة ما قبل القرآن وفي الفترة القرآنية، ومعانيهما المتغيرة وأوجه التشابه والاختلاف بينهما، ومن المهم المقارنة بين المواضع التي استعملا فيها في المجتمع العربي في سياق اللغة والثقافة والمعاني التي اكتسباها في القرآن مع الإسلام. ومن المفهوم أن مضمون هاتين الكلمتين اللتين اختلفت استخداماتهما منذ ظهورهما الأول وخضعتا لتغيرات مع مرور الزمن بسبب الاختلافات الثقافية، قد شكل أيضًا مفهوم الإله في الجغرافيا. ورد لفظ "الرب" باعتباره المفهوم الأول والأكثر ذكرًا في القرآن الكريم 969 مرة في 94 سورة في القرآن الكريم بمعانٍ مختلفة مثل "الرب، السيد، المالك، رجال الدين اليهودي، الذين يعبدون الرب، بنات الزوج". وكلمة "إله" هي الكلمة الأكثر شيوعًا في اللغات السامية وفي المناطق الجغرافية المحيطة بها مع كلمات مشابهة مثل " إيل" و" إلوهيم "، وهي كلمة استخدمت منذ القدم وحتى يومنا هذا. وهو مفهوم شائع لا يُستخدم لإله واحد على وجه الخصوص، بل للعديد من الآلهة. كما احتلت الكلمة في المجتمع العربي قبل الإسلام مكانة مهمة في وصف الإله المعبود. وقد وردت في القرآن الكريم 144 مرة في 125 آية في 45 سورة. إن تحليل تاريخهما الاشتقاقي مهم من حيث تبيان كيفية تعريف هذين المفهومين، اللذين يظهران بشكل مختلف في كل صفحة تقريبًا بعد اسم الله في القرآن، وفي أي سياقات يستخدم القرآن هذين المفهومين.

Anahtar Kelimeler

تفسير, قرآن, دلالات الألفاظ, الرب, الإله

Semitic Language Origins of the Qur'anic Concepts of Rabb and Ilāh

Öz

After the name “Allāh”, the two most frequently used terms for the God in the Qur’ān are Rabb and ilāh. The etymological backgrounds of both concepts go back long before they acquired their meanings in Arabic, a member of the Semitic language family, and before they appeared in the Qur’ān in this form. In order to determine the conceptual framework of the concepts of Rabb and İlāh in the verses, it is important to determine their etymological origins. It is important to consider these concepts in their pre-Qur’anic and Qur’anic usage, their changing meanings, their similarities and differences, and to compare them with the places where they were used by the Arab society in the context of language and culture and the meanings they acquired in the Qur’ān with Islam. It is understood that the content of these two words, which have had different uses since their first appearance and have undergone changes over time due to cultural differences, has also shaped the understanding of God in geography. Rabb, as the first and most frequently mentioned concept in the Qur’ān describing the deity worshipped, is mentioned 969 times in 94 suras in the Qur’ān with different meanings such as “god, master, owner, Jewish clergy, those who worship the Lord, stepdaughters”. As a word that has been used from ancient times to the present day, the concept of İlāh the most common word used for God, both in Semitic languages and in the geographical regions around them, with similar terms such as El, Elohīm, etc. It is a common concept used not for one God in particular, but for many Gods. In pre-Islamic Arab society, the word also occupied an important place in describing the deity worshipped. In the Qur’ān, it occurs 144 times in 125 verses in 45 suras. Analyzing their etymology is important in terms of showing how these two concepts, which appear in a different form on almost every page after the name Allāh in the Qur’ān, define Allah and in which contexts the Qur’ān uses these concepts.

Anahtar Kelimeler

Qur’anic Exegesis, Qur’ān, Semantics, Rabb, Ilāh

Kaynakça

• Akdemir, Salih. Kur’an’a Dilbilimsel Yaklaşımlar. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2017.
• Aydın, Halil İbrahim. Kur’an’da Rab Kavramı. Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Badawi, Emran el-. Female Divinity in the Qur’an In Conversation with the Bible and the Ancient Near East. Switzerland: Palgrave Macmillan, 2024.
• Bell, Richard. The Qurʾān: Translated with a Critical Re-arrangement of the Surahs. Edinburgh: T. & T. Clark, 1939.
• Calderini, Simonetta. Encyclopedia of the Qur’ān. ed. Jane Dammen McAuliffe. Leiden-Boston: Brill, 2003. Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 1989.
• Cevherī. Tācu’l-luġa ve sıḥāḥu’l-ʿarabiyye. ed. Aḥmed ʿAbdulġafūr ʿAttār. 6 Cilt. Beyrut: Dāru’l-ʿİlm li’l-Melāyīn, 1987.
• Dāmeġānī. Ḳāmūsu’l-Ḳurʾān. Beyrut: Dāru’l-ʿİlmi’l-Melāyīn, 1983.
• Dāmeġānī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. ʿAlī ed-. el-Vucūh ve’n- Neẕāʾir. Kahire: Dāru’l-ʿİlmi’l-Melāyīn, 1992.
• Erdoğan, Esra. Kur’an’da Geçen Rab ve İlah Kavramları Üzerine Semantik Bir İnceleme. Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Erdoğan Şamlıoğlu, Esra. Kur’an’ın İlk Muhataplarının Bilgi Zemini: Ashab-ı Sebt Örneği. Ankara: Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi, İslami Araştırmalar Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Ezherī. Tehzību’l-luġa. ed. Muḥammed ʿAvd Mirʿab. Beyrut: Dāru İhyāi’t-Turāsi’l-ʿArabī, 2001.
• Gesenius, William. A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament. Boston: Crocker and Brewster, 1865.
• Gözeler, Esra. Kur’an Ayetlerinin Tarihlendirilmesi. İstanbul: KURAMER, 2016.
• Grimal, Pierre. Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Gündüz, Şinasi. “Cahiliye Dönemi Arap Putperestliği”. Cahiliye Araplarının İlahları. ed. M. Mahfuz Söylemez. 11-50. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Hacımüftüoğlu, Halil. Kral Tanrı Allah’ın Krallığı. İstanbul: İletişim Yayıncılık, 2011.
• Ḫalīl b. Aḥmed. Kitābu’l- ʿayn. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l ʿİlmiyye, 2003.
• İbn Fāris. Muʿcemu muḳāyīsi’l-luġa. Beyrut: Dāru’l Fikr, 1979.
• İbn Hişām. es-Sīretu’n nebevīyye. thk. Mustafa es-Sakkā. Beyrut, ts.
• İbn ʿAṭıyye. el-Muḥarreru’l-vecīz fī tefsīri’l-kitābi’l-ʿazīz. Beyrut: Dāru’l-Ḫayr, 2007.
• İnci, Salih. “Dinleri Kelimeler Üzerinden Okumak: İsrail (יִשְׂרָאֵל) Örneği”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 17 (2019), 273-287. https://doi.org/10.29000/rumelide.656754
• İzutsu, Toshihiko. Kur’an’da Tanrı ve İnsan. Pınar Yayınları, 2014.
• Jastrow, M. Dictionary of Talmud. London: Lucaz Co., 1903.
• Jeffrey, Arthur. The Foreign Vocabulary of Qur’an. Leiden-Boston: Brill, 2007.
• Kiltz, David. “The Relationship Between Arabic Allāh and Syriac Allāhā” 88/1 (2012), 33-50. https://doi.org/10.1515/islam-2012-0003
• Ḳurṭubī. el-Cāmiʿ li-aḥkāmi’l-Ḳurʾān. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risāle, 2006.
• Lee, Samuel. A Lexicon, Hebrew, Chaldee and English Lexicon of the Old Testament. London: Duncan and Malcolm, 1840.
• Māturīdī. Teʾvilātu’l-Kur’ān. thk. Mecdī Baslūm. 10 Cilt. Beyrut: Dāru’l Kutubu’l ʿİlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Mevdūdī. Kur’an’ın Dört Temel Terimi: İlah, Rab, Din, İbadet. çev. Mahmut Osmanoğlu. İstanbul: Özgün Yayıncılık, 2001.
• Muslim b. Ḥaccāc. Saḥīḥ Muslim. Riyad: Dāru’ṭ-Ṭayyibe, 2006.
• Nas, Hasan. “Kur’ân Yorumunda Rab Kavramının Anlam Değişimi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/1 (2021), 462-482. https://doi.org/10.31121/tader.837715
• Nesefī. Medāriku’t-Tenzīl ve Ḥaḳāīḳu’t-Teʾvīl. thk. Yūsuf ʿAlī Budeyvī. 3 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kelimi’ṭ-Ṭayyib, 1998.
• Nuffelen, Peter Van. “Pagan Monotheism as a Religious Phenomenon”. One God Pagan Monotheism in the Roman Empire. ed. Stephen Mitchell - Peter Van Nuffelen. 16-33. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Rāġıb el-Isfehānī. el-Mufredāt fī ġarībi’l-Kurʾān. ed. Safvān ʿAdnān ed-Dāvūdī. Dımaşk; Beyrut: ed-Dāru’ş-Şāmiyye, 1412.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2007.
• Sönmez, Zekiye. İslam’ın Ortaya Çıktığı Dönemde Arap Yarımadası’nda Hıristiyanlık. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 2014.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”. Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışı. 9-51. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Suyūtī, Celāluddīn es-. Lubābu’n-Nukūl fī Esbābi’n-Nuzūl. Kahire: Mektebetu’s-Safā, 2002.
• Ṭaberī, İbn Cerīr. Cāmiu’l-beyān. thk. ʿAbdullah bin ʿAbdu’l-Muḥsin et-Turkī. 26 Cilt. Dāru’l Ḥicr, ts.
• Temizer, Aydın. “Kur’an’da ‘Rab’ Kavramı Üzerine Semantik Bir Analiz”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2014), 39-66. https://doi.org/10.15370/muifd.50025
• Ünsal, Hadiye. Erken Dönem Mekkî Surelerin Tahlili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Wensinck, A.J. Encyclopedia of Islam. ed. C.E. Bosworth vd. Leiden: Brill, 1986.
• Zemaḫşerī. Esāsu’l-belāġa. ed. Muḥammed Bāsil ʿUyūnu’s-Sevd. 6 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1998. ʿAbdulbāḳī, Muḥammed Fuād. Muʿcemu’l-mufehres. Beyrut: Dāru’l Maʿrife, 1991.