انعكاسات القراءات في ترجمات معاني القرآن في العهد الجمهوري: سورة البقرة نموذجًا

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 878 - 898, 30.10.2025

Recep Birinci

https://doi.org/10.31121/tader.1730229

Öz

يحتلُّ علم القراءات موقعًا بالغ الأهمية في فهم القرآن الكريم؛ إذ يُعدّ فاعلًا حاسمًا في تثبيت ألفاظه ونقلها الموثوق. إن وجود كلمات ذات قراءات مختلفة في القرآن يزيد من أهمية هذا العلم، لما يُفضي إليه من اختلاف في المعاني. ومن ثمّ، فإنّ علم القراءات يؤثّر تأثيرًا مباشرًا في علم التفسير ونشاط الترجمة (الـمَعاني).وفي الآونة الأخيرة، لوحِظ ازدياد الأنشطة الهادفة إلى فهم القرآن، وخصوصًا في إن وجود كلمات ذات قراءات مختلفة في القرآن يزيد من أهمية هذا العلم، لما يُفضي إليه من اختلاف في المعاني. ومن ثمّ، فإنّ علم القراءات يؤثّر تأثيرًا مباشرًا في علم التفسير ونشاط الترجمة (الـمَعاني).مجال ترجمة المعاني (المعاني). وقد ثبت أن الاهتمام بهذا المجال آخذٌ في التزايد المطرد خلال القرن الأخير، بل يتطور بوتيرة متسارعة. وتمتاز ترجمة المعاني باختصارها مقارنةً بالتفسير، مما يجعل المعاني المنقولة عن ألفاظ القرآن في الترجمة أكثر دقةً وحساسية.وقد بدأت حركة الترجمة إلى اللغة التركية منذ أواخر العهد العثماني، وازدادت في عهد الجمهورية. ويهدف هذا البحث إلى الكشف عن انعكاسات اختلاف القراءات في الترجمات المنشورة خلال العهد الجمهوري. وفي هذا السياق، تمّت محاولة استخلاص هذه النتائج من خلال دراسة سورة البقرة. في الأعمال المختارة من ترجمات القرآن الكريم التي أُلِّفت منذ إعلان الجمهورية إلى يومنا هذا، تم السعي إلى تحديد انعكاسات اختلافات القراءات في السورة. ونظرًا لهيمنة قراءة عاصم، فقد وُجد في البداية أنّ آثار اختلافات القراءات من حيث المعنى كانت نادرة. ومنذ خمسينيات القرن العشرين، لوحظ أنّ اختلافات القراءات بدأت تكتسب أهمية متزايدة. أما في عصرنا الحاضر، فقد شوهد أنّ هذه الاختلافات حاولت أن تُعكس بصورة خاصة في جانب المعنى.

Anahtar Kelimeler

علم القراأت , ترجمة القرآن , اختلافات في القراأت , وجبات تركية , سورة البقرة , الفترة الجمهورية

Reflections of Recitations in Translations of the Republican Era: The Example of Surah Al-Baqarah

Öz

The science of Qirā’āt (Qur’ânic recitation) holds a highly significant role in understanding the Qur’ān. This is because the science of Qirāat serves as a decisive factor in the verification of the text. The existence of words in the Qur’ān that are recited differently makes the key role of Qirāat even more critical, as these differences can lead to variations in meaning. In this regard, the science of Qirāat directly influences both the field of tafsîr (exegesis) and the practice of rendering translations of the Qur’ān (ma‘nâ or “meaning” translations). In recent times, there has been a noticeable acceleration in translation efforts aimed at understanding the Qur’ān. Interest in such translation activities has been consistently increasing over the past century and continues to grow rapidly. Translation (meâl) efforts generally express meaning with fewer words compared to tafsīr. Because of this characteristic, the meanings attributed to Qur’ânic words in translations become more critical than in tafsîr works. The inclination toward Turkish translations of the Qur’ân, which began in the late Ottoman period, continued with increasing momentum during the Republican era. This study aims to reveal how qirâat variations are reflected in the translations (meâls) published during the Republican period. In the selected works of Qur’ân transla-tions written from the proclamation of the Republic to the present day, efforts have been made to identify the reflections of qirāat differences in the surah. Due to the dominance of the ʿÂsım recitation, traces of qirâat differences in terms of meaning were rarely encountered at the begin-ning. From the 1950s onward, it has been observed that qirâat variations gradually gained impor-tance. In recent times, however, these differences have particularly been reflected in the meaning.

Anahtar Kelimeler

Science of Recitation , Translation of the Qur’ân , Differences in Recitation , Turkish meanings , al-Baqarah , Republican Period

Kırâatların Cumhuriyet Dönemi Meâllerine Yansımaları: Bakara Sûresi Örneği

Öz

Kırâat ilmi, Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılması bakımından çok mühim bir işleve sahiptir. Zira Kırâat ilmi, lafzın sübûtu noktasında belirleyici aktör konumundadır. Kur’ân’da farklı okunan kelimelerin var oluşu, kırâat ilminin üstlendiği kilit rolü daha kritik hale getirmektedir. Çünkü bu du-rum, anlam itibariyle farklı sonuçlara ulaşılmasına sebep olmaktadır. Kırâat ilmi, bu mânada tefsir ilmine ve meâl faaliyetine doğrudan etki etmektedir. Son zamanlarda Kur’ân’ın anlaşılma-sına dönük faaliyetler noktasında meâl ameliyesinin de ivme kazandığı görülmektedir. Bu faali-yete duyulan ilginin son yüzyılda sürekli arttığı ve artan bir hızla gelişme gösterdiği tespit edil-mektedir. Meâl faaliyeti, mânayı tefsire nazaran daha az kelimeyle ifade etmektedir. Bu özelliği sebebiyle Kur’ân kelimelerine verilen mâna, tefsire kıyasla daha kritik olmaktadır. Osmanlının son dönemlerinde başlayan Türkçe meâl yönelimi, cumhuriyet döneminde artarak devam etmiş-tir. Çalışmamız, cumhuriyet döneminde neşredilen meâllerde kırâat farklılıklarının yansımalarını ortaya koymayı amaçlamıştır. Bu anlamda ele alınan Bakara sûresi özelinde bu tespitler, yapıl-maya çalışılmıştır. Cumhuriyetin ilanından günümüze kadar yazılmış olan meâller içerisinden seçilen eserlerde kırâat ihtilaflarının sûredeki yansımaları saptanmaya çalışılmıştır. Âsım kırâatinin egemen olması sebebiyle başlangıçta kırâat ihtilaflarının izlerine mana itibariyle az rastlanılmıştır. 1950’li yıllardan itibaren kırâat farklılıklarının giderek önem kazandığı görülmüştür. Günümüze gelindiğinde ise bu farklılıkların özellikle manaya yansıtılmaya çalışıldığı müşahede edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırâat ilmi , Kur’ân meâli , Kıraat Farklılıkları , Türkçe Mealler , Bakara sûresi , Cumhuriyet Dönemi

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Türkçedeki Kur’ân Meâllerinin Tarihi ve Kronolojik Bibliyografyası”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 10/19-20 (2012).
• Abdülcebbâr, Suzan Abdülvâhid. “Kur’ân Kirâatlerindeki İhtilaflar ve Manaya Etkileri: Baka-ra Sûresi Özelinde Semîn el-Halebî Örneği”. çev. Mustafa Şentürk, Muhammed Ali Şeker. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2019), 257-296.
• Adıgüzel, Mehmet. “Kıraat Farklılıklarından Kaynaklanan Bazı Kelâmî İhtilaflar”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 28 (2007), 165-1999.
• Ahvâzî, Ebû Alî Hasen b. Alî b. İbrâhîm b. Yezdâd. el-Vecîz fi şerhi kırâʾâti’l-kırââti’s-semâniyye eimmete’l-emsâri’l-hamsete. thk. Derid Hasan Ahmed. Beyrut: Darü’l-Ğarbi’l-İslami, 1. Basım, 2002.
• Kur’ân-ı Kerîm ve İzahlı Meâli Alisi. çev. Yavuz Ali Fikri. Istanbul: Sönmez Neşriyat, 1967.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Âlûsî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Seyyid Mahmûd. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. 16 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1994.
• Ateş, Avnullah Enes. Bakara Suresindeki Kıraat Farklılıklarının Dilbilimsel Analizi (Mütevâtir ve Meşhûr Kıraatler). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1977.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. 7 Cilt. y.y.: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Aydar, Hidayet. Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Meselesi. İstanbul: Kur’ân Okulu Yayıncılık, 1996.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh b. Ömer b. Muhammed eş-Şirâzî el-. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer’aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’it-Türâsi’l-Arabiyyi, 1998.
• Birışık, Abdülhamit. “Kırâat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/425-432. Istan-bul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahihu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dib el-Buga. 7 Cilt. Şam: Dâru İbn Kesîr, 5. Basım, 1993.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûḥu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts.
• Cündioğlu, Dücane. Matbu Türkçe Kur’ân Çevirileri ve Kur’ân Çevirilerinde Yöntem Sorunu. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, 1996.
• Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. çev. Hasan Basri Çantay. 3 Cilt. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1952.
• Çetin, Abdurrahman. Kıraatların Tefsire Etkisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2020.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Hüseyin Kazım b. Amr el-Endülüsî. Câmi’ü’l-beyân, fil-kıraati’s-seb’. thk. Uzman Heyet. 4 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Camia’tü’ş-Şarika, 1. Basım, 2007.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Hüseyin Kazım b. Amr el-Endülüsî. et-Teysîr fi’l-kıraâtı’s-seb’a. Beyrut: Darul-Kütübi’l-Arabiyyi, 2. Basım, 1984.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Hüseyin Kazım b. Amr el-Endülüsî. et-Teysîr fi’l-kıraâtı’s-seb’a. thk. Halef Hemud Salim eş-Şeğdeli. Suudi Arabistan: Daru’l-Endülüsi, 1. Basım, 2015.
• Tanrı Buyruğu. çev. Ömer Rıza Doğrul. 2 Cilt. İstanbul: Ahmet Halil Yaşaroğlu Kitapçılık ve Kağıtçılık T. L. Ş., 3. Basım, 1955.
• Kur’ân Meâli Fatiha Sûresi-Berâe Sûresi. çev. Mehmet Akif Ersoy. Istanbul: Mahya Yayıncı-lık, 2. Basım, 2016.
• Kur’an Mesajı: Meâl-Tefsir. çev. Muhammed Esed vd. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 9. Basım, 2015.
• Fârisî, Ebû Ali Hasan b. Ahmed b. Abdülğaffar. el-Hucce li’l-kırââti’s-seb’a. thk. Bedrettin Kahveci, Beşir Cuvicati. Beyrut: Dârü’l-Me’mun li’t-türas, 2. Basım, 1993.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yusuf Necati vd. 3 Cilt. Mısır: Darü’l-mısriyye, 1. Basım, ts.
• Gümüş, Sadrettin. “Cumhuriyet Döneminde (1923-1960 Arası) Meâl Çalışmaları”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 0/5 (30 Haziran 2015), 286-331. https://doi.org/10.16947/fsmiad.05457
• İnsanlığa Son Çağrı. çev. Hamdi Döndüren. 2 Cilt. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları, 1. Basım, 2003.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir İbn Âşûr. Tefsîru’t-taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atıyye, Kâdî Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Atıyye el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyâd: Dâru’t-Taybe, 2. Basım, 1999.
• İbn Zencele, Ebû Zür‘a Abdurrahmân b. Muhammed İbn Zencele. Hüccetü’l-kırâât. thk. Saîd el-Efğânî. yy.: Darü’r-Risale, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımaşkî. en-Neşr fi’l-ḳırââti’l-ʿaşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezeri, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımaşkî. Müncidü’l-muḳriʾîn ve mürşidü’t-tâlibîn. yy.: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Hayat Kitabı Kur’ân Gerekçeli Meâl Tefsir. çev. Mustafa İslamoğlu. İstanbul: Düşün Yayıncı-lık, 2. Basım, ts.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı (Ma’âni-i Kur’ân). çev. İsmail Hakkı İzmirli. İstanbul: Eren Yayınları, 1977.
• Nurü’l-Beyân Kur’ân-ı Kerîm Tefsirinin Türkçe Tercemesi. çev. Hüseyin Kazım Kadri. Istan-bul: Vadi Yayıncılık, 2019.
• Âyet ve Hadislerle Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. M. Yaşar Kandemir vd. Istanbul: İFAV Yayınları, 6. Baskı., 2017.
• Kaya, Murat. Tanzimât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve Tefsirleri. Istanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Kaya, Sedat. “İmkân ve Gereklilik Bağlamında Kırâat Farklılıklarının Meâllere Yansıtılması Meselesi: Bakara Sûresi Örneğinde Bir İnceleme”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakülte-si Dergisi 35 (15 Aralık 2024), 287-311. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1514571
• Kısa Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meâli̇. çev. Mahmut Kısa. Konya: Armağan Kitap Yayınları, 2007.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmet el-Berduni, İbrahim Edfiyeş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Mısriyye, 2. Ba-sım, 1964.
• Mahallî, Celâleddin Muhammed b. Ahmed - Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebi Bekir. Tefsirü’l-celâleyn. Kahire: Darü’l-hadis, 1. Basım, ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. Seyyid b. Ab-dülmaksûd b. Abdürrahîm. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen. Tefsîru Muḳātil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâʾi’t-Türâs, 2002.
• Mücâhid, Ebü’l-Haccâc el-Mahzûmî. Tefsîru Mücâhid. thk. Muhammed Abdüsselam Ebu’n-nil. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmiyyi’l-Hadîse, 1410.
• Nehhâs, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl en- Nehhâs. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 2000.
• Kur’ân Meâl-Tefsir. çev. Mehmet Okuyan. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli. çev. Ali Özek vd. Medine: Kral Fahd Kur’ân-ı Kerîm Baskı Kurumu, 1987.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. çev. Mustafa Öztürk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Öztürk, Mustafa. “Meâl Kavramının Mahiyeti, Tarihçesi ve Meâlcilik Tecrübesi”. ed. Mustafa Çağrıcı. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2021.
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin b. Hüseyin. et-Tefsîrü’l-kebîr. 32 Cilt. Beyrût: Dârü İhyae’t-türasi’l-‘Arabiyyi, 3. Basım, 1999.
• Sâbûnî, Muhammed Alî. Safvetü’t-tefâsîr. 3 Cilt. Kahire: Dâru’s-Sâbûnî, 1. Basım, 1997.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlatımı. çev. Bekir Sadak. Istanbul: Ötüken Neşriyat Yayınları, 1989.
• Şanlıbayrak, Cemal. Âsim ve Diğer Kirâat İmamlarının Fâtiha Sûresi İle Bakara Sûresinin 1-141. Âyetleri Arasindaki Okuyuş Farklılıkları. İstanbul: İstanbul Sebahattin Zaim Üni-versitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Yüce Kur’ân ve Açıklamalı - Yorumlu Meâli. çev. Abdülkadir Şener vd. İzmir: Türkiye Diya-net Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli ayi’l-Ḳurʾân. thk. Ab-dullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kâhire: Daru Hecr li’t-Tıbâʿa ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ ve’l-İʿlân, 1. Basım, 2001.
• el-Beyan Fi Âyâti’l-Kur’ân. çev. Süleyman Tevfîk. İstanbul: Neşriyat Yurdu, 2. Basım, 1928.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kırâat Farklılıklarının Rolü. İstanbul: Hacı Veyis-zade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• Vehbi, Mehmet. Hulâsatü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 4. Ba-sım, 1968.
• Hak Dini Kur’ân Dili Meâli. çev. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, t.s.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2021.
• Yeşildağ, Metin. Anlama Etki Eden Kırâat Farklılıklarının Türkçe Kur’ân Meâllerine Yansı-ması. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan haḳâʾiki gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’Arabiyyi, 3. Basım, 1987.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Ebu’l-fazl İb-rahim. 4 Cilt. yy.: Dâru İhyâʾi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 2 Cilt. yy.: Matbaatü’l-‘İsa el-Babi’l-Halebi, 3. Basım, ts.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Muhtasar Meâli. Isparta: Hayrat Neşriyat, 2018.