Islah Gusmian’ın Perspektifinden Orde Baru Dönemi Endonezya’sında Tefsir Çalışmalarında Meşruiyet, Rekabet ve Söylem Mücadelesi (1966-1998)

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 658 - 683, 30.10.2025

Eyyüp Tuncer

https://doi.org/10.31121/tader.1735790

Öz

Bu makale, Islah Gusmian’ın perspektifinden hareketle, Yeni Düzen olarak bilinen Orde Baru Endonezya’sında (1966-1998) yapılan tefsir çalışmalarını meşruiyet, rekabet ve söylem mücadelesi ekseninde incelemektedir. Çalışmada, Endonezya’nın bu zaman zarfındaki tecrübesine dayanarak tefsir ilminin klasik dönemdeki “ilahi muradın/kelamın keşfi ve beyanı” amacından uzaklaşarak modern dönemde siyasal ve toplumsal kimliğin inşasında çok boyutlu bir araçsallığa doğru evrildiği tespit edilmiştir. Bu noktada Islah Gusmian’ın “Tafsir Bungkam” (Sessiz Tefsir), “Tafsir Gincu” (Süslenmiş/Makyajlı Tefsir) ve “Tafsir Kritis” (Eleştirel Tefsir) şeklindeki kavramsallaştırması oldukça önemlidir. Zira bu dönemde kaleme alınan tefsirler; kimi zaman tarihe gömülü bir sessizliği temsil etmiş, kimi zaman devlet ideolojisiyle tam bir uyum içinde rejime açık destek sunmuş, kimi zaman ise rejime ve mevcut gidişata karşı eleştirel bir tutum sergilemiştir. Bu çeşitlilik, söz konusu dönem-deki tefsir çalışmalarının gramatik veya filolojik metinlerin ötesine geçerek güncel sosyo-politik ve kültürel meselelerle iç içe gelişmesine neden olmuştur. Böylece tefsir, meşruiyet, rekabet ve söylem mücadelesinin merkezinde yer alan bir alan hâline gelmiş; devlet-toplum ilişkileri, iktidar pratikleri ve kimlik müzakereleriyle çok katmanlı bir yapıya bürünmüştür. Orde Baru döneminde ortaya çıkan tefsir literatürü, bir yandan devletin ideolojik aygıtını pekiştiren bir araç, öte yandan alternatif düşünce ve çözüm arayışlarına kapı aralayan bir platform işlevi görmüştür. Bu nedenle makalede, söz konusu dönemdeki tefsir çalışmaları, çağdaş Endonezya’da bilgi üretimi, otorite inşası ve toplumsal dönüşüm süreçleriyle sürekli etkileşim hâlinde bulunan “dinamik pratikler bütünü” olarak değerlen-dirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Meşruiyet , Söylem Mücadelesi , Orde Baru , Islah Gusmian

الشرعية والتنافس وصراع الخطاب في دراسات التفسير في إندونيسيا خلال عهد النظام الجديد (1966–1998): من منظور إصلاح غُسميان

Öz

تتناول هذه المقالةُ كُتُبَ التفسير في إندونيسيا إبّان عهد النظام الجديد (Orde Baru 1966-1998) انطلاقًا من رؤية إصلاح غُسميان (Islah Gusmian)، في إطار ثلاثية المفاهيم: الشرعية، والمنافسة، وصراع الخطاب. وقد بُنيت هذه الدراسة على تجربة إندونيسيا خلال تلك الحقبة لتبيّن أنّ علم التفسير قد ابتعد في العصر الحديث عن غايته الكلاسيكية المتمثّلة في [الكشف عن المراد الإلهي وبيانه]، متحوِّلًا إلى أداةٍ متعدّدة الأبعاد تُسهم في بناء الهوية السياسية والاجتماعية. وفي هذا السياق، تكتسب مفاهيم إصلاح غُسميان الثلاثة: التفسير البُكم (Tafsir Bungkam) والتفسير المُزَيَّن (Tafsir Gincu) والتفسير النقدي (Tafsir Kritis) أهميةً بالغة. إذ إنّ التفاسير التي أُلِّفت في تلك المرحلة قد مثّلت أحيانًا صمتًا تاريخيًّا غائرًا، وأحيانًا أخرى جاءت في انسجامٍ تامّ مع أيديولوجيا الدولة مُعلنةً تأييدها للنظام القائم، بينما اتخذت بعضُها موقفًا نقديًّا مناهضًا للسلطة ومسارها السياسي. وتكشف هذه التعدديّة أنّ التفسير في تلك المرحلة لم يَعُدْ حبيسَ الدراسات اللغوية والبيانية، بل تجاوزها ليُصبح ممارسةً فكريةً حيّة تتفاعل مع القضايا الاجتماعية والسياسية والثقافية الراهنة. ومن ثَمّ غدا التفسير ميدانًا مركزيًّا في معارك الشرعية والمنافسة والصراع الخطابي، تجلّت فيه طبيعة العلاقات بين الدولة والمجتمع، وممارسات السلطة، ومفاوضات الهوية. لقد شكّل النتاجُ التفسيري في عهد النظام الجديد من جهةٍ أداةً لترسيخ الجهاز الأيديولوجي للدولة، ومن جهةٍ أخرى منبرًا مفتوحًا للتفكير البديل والنقد الاجتماعي. ومن هنا تُقيِّم المقالةُ دراساتِ التفسير في تلك الفترة بوصفها [ممارساتٍ ديناميكيةً] تتداخل باستمرار مع مسارات إنتاج المعرفة، وبناء السلطة، والتحوّل الاجتماعي في إندونيسيا المعاصرة.

Anahtar Kelimeler

التفسير، , الشرعية، , صراع الخطاب، , النظام الجديد، , إصلاح غوسميان

Legitimacy, Competition, and Discourse Struggle in Qur’anic Exegesis during Indonesia’s New Order Era (1966-1998): A Perspective of Islah Gusmia

Öz

This article examines Qur’anic exegesis (tafsir) in Indonesia during the New Order period (Orde Ba-ru, 1966-1998) from the perspective of Islah Gusmian, focusing on the dynamics of legitimacy, competition and discursive struggle. Drawing on Indonesia’s experience during this era, the study identifies a profound transformation in the nature of tafsir from the classical aim of uncovering the divine intent (ilāhī murād) to its modern function as a multifaceted instrument for shaping political and social identity. In this regard, Islah Gusmian’s conceptual triad of Tafsir Bungkam (Silent Exe-gesis), Tafsir Gincu (Cosmetic Exegesis) and Tafsir Kritis (Critical Exegesis) is particularly illuminating. During the New Order, exegetical works at times reflected a historical silence, at other times harmonized with and openly supported the state ideology, and occasionally adopted a critical stance toward the regime and its trajectory. This diversity demonstrates that tafsir in this period transcen-ded grammatical and philological confines, evolving into an intellectual practice integrally linked to contemporary socio-political and cultural realities. Consequently, tafsir emerged as a central arena for struggles over legitimacy, competition, and discourse, revealing the intricate dynamics of state-society relations, power practices, and identity negotiations. The exegetical corpus of the Orde Baru era thus functioned both as an ideological apparatus reinforcing state authority and as a discursive space that nurtured alternative thought and social critique. Accordingly, this article treats tafsir in this period as a set of dynamic practices that continually interact with the processes of knowledge production, authority formation and social transformation in contemporary Indonesia.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Legitimacy , Discourse Struggle , New Order , Islah Gusmian

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. Tefsiru’l-menâr. Mısır: el-Heyetu’l-Misriyyetu'l-Âmme li’l-Kütüb, 1990.
• Abror, Indal. “Tafsir Al-Qur’an Versi Orde Baru”. Esensia 4/1 (2003), 17–28.
• Aman – M.Pd. Sejarah Indonesia masa Kemerdekaan 1945-1998. Cakarta: Ombak, 2015.
• Asa, Syu’bah. Dalam Cahaya Al-Qur’an: Tafsir Ayat-ayat Sosial Politik. Cakarta: Gramedia, 2000.
• Assyaukanie, Luthfi. Ideologi Islam dan Utopia Tiga Model Negara Demokrasi di Indone-sia. Cakarta: Freedom Institute, 2011.
• Awwaliyyah, Neny Muthiatul. “Studi Tafsir Nusantara: Tafsir al-Huda, Tafsir Qur’an Basa Jawa Karya Jend. Purn. Drs. H. Bakri Syahid al-Yogjawy”. Nun 1/119-139 (2021).
• Azra, Azyumardi vd. (ed.). Sejarah Kebudayaan Islam Indonesia. Cakarta: Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, 2015.
• Bakri, Syamsul. Gerakan Komunisme Islam Surakarta 1914-1942. Yogyakarta: LKİS, 2015.
• Burhanudin, Jajat. Ulama Kekuasaan Pergumulan Elite Muslim dalam Sejarah Indonesia. Jagakarsa: Mizan, 2012.
• Büyük, Enes. “Envâru’t-Tenzîl Şerh-Hâşiyelerinde Tefsir İlminin Mahiyeti”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (2020), 1039–1058.
• Büyük, Enes. Tefsir İlminin Mahiyeti Sorunu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Büyük, Enes. “Tefsir, Tevil ve Tefsir’in İlim Oluşu Hakkında”. Karadeniz Teknik Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2016), 157–168.
• Büyükbaş, Hakkı – Armin, Arina Nandayu Budiman. “Endonezya’da Resmi İdeolo-ji, Demokrasi ve Din”. Erciyes Akademi 39/3 (2025), 647–662. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1596831.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulları Yayınları, 2012.
• Çiçek, Mehmet. “Tefsir İlminin Tanımı: Molla Fenârî Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/1 (2017), 1–20.
• Çoşkun, Muhammed. Tefsirin İlk Çağları: Kur’an Yorumunun Hazırlık ve Oluşum Dönemleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Çoşkun, Muhammed. Modern Dünyada Kur’an Yorumu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Daud, Safari. Reorientasi Politik NU pada Masa Orde Baru 1984-1998. Bandar Lampung: Pusaka Media, 2021.
• Demirci, Mehmet. “Tefsir İlminin Mahiyeti”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/1 (2017), 21–46.
• Departemen Agama RI. Al-Qur′an dan Tafsirnya. Cakarta: Widya Cahaya, 2011.
• Göksoy, İsmail Hakkı. Endonezya'da İslam ve Hollanda Sömürgeciliği. İstanbul: İSAM, 2020.
• Gusmian, Islah. Tafsir Al-Qur'an dan Kekuasaan di Indonesia: Peneguhan, Kontestasi, dan Pertarungan Wacana. Yogyakarta: Yayasan Salwa, 2. Basım, 2021.
• Gusmian, Islah. Khazanah Tafsir Indonesia: Dari Hermeneutika hingga Ideologi. Yogya-karta: LKİS, 1. Basım, 2013.
• J.B. Kristanto (ed.). Seribu Tahun Nusantara. çev. Oman Faturrahman. Jakarta: Kompas, 2000.
• Karataş, Ali. Anlamdan Yoruma Kur’an. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Laffan, Michael. Secarah İslam di Nusantara. Yogyakarta: Bentang, 2015.
• Mu’min, Ma’mun. Metodologi Ilmu Tafsir. Yogyakarta: Idea Press, 2016.
• Muhsin, Imam. Tafsir sebagai Strategi Kebudayaan. Yogyakarta: Semesta Aksara, 2018.
• Mustaqim, Abdul. Epistemologi Tafsir Kontemporer. Yogyakarta: Kurnia Kalam Semesta, 2010.
• Pusat Muhammadiyah. 100 Tokoh Muhammadiyah yang Menginspirasi. Yogyakarta: Majelis Pustaka dan Informasi Pimpinan Pusat Muhammadiyah, 2014.
• Reid, Anthony. Asia Tenggara dalam Kurun Niaga 1450-1680. çev. Mochtar Pabotinggi. Cakarta: Yayasan Pustaka Obor Indonesia, 3. Basım, 2014.
• Sudibyo, Agus. “De-Soekarnoisasi dalam Wacana Resmi Orde Baru: Kilas-Balik Praktek-Praktek Rekayasa Kebenaran dan Wacana Sejarah Oleh Rejim Orde Baru” 2/1 (1998), 1-25.
• Sudiyo. Sejarah Pergerakan Nasional Indonesia: dari Budi Utomo sampai dengan Pen-gakuan Kedaulatan. Endonezya: Kemendikbud, 2. Basım, 1997.
• Suyûtî, Abdurrahman Celâleddîn. el-İtkân fî ulûmi'l-Kur'ân. thk. Muhammed Ebu'l-Fadl. 4 Cilt. el-Heyetu'l-Mısriyye, 1974.
• Syahid, Bakri. Tafsir al-Huda. Yogyakarta: Arafah, 3. Basım, 1983.
• Syarifah, Umaiyatus. “Kajian Tafsir Berbahasa Jawa: Introduksi atas Tafsir al-Huda Karya Bakri Syahid”. Hermeneutik 9/2 (2015), 335-354.
• Şarkavî, Muhammed İffet. Çağdaş Dinî Düşünce: Modern Dönem Tefsir Akımlarının Analitik İncelenmesi. çev. Orhan Atalay – Veysel Güllüce. İstanbul: Ravza Yayınları, 2019.
• Taufiq, Abdul Rahman. Studi Metode Corak Tafsir al-Huda, Tafsir Basa Jawi Karya Brigjend Drs. H. Bakri Syahid. Cakarta: Universitas Islam Negeri Syarif Hida-yatullah, Skripsi, 2017.
• Thalib, Al-Ustadz Muhammad. Koreksi Tarjamah Harfiyah Al-Qur'an Kemenag RI Tin-jauan Aqidah Syari'ah Mu'amalah Iqtishadiyah. Yogyakarta: Ma'had An-Nabawy, 2011.
• Tjandrasasmita, Uka. Arkeologi Islam Nusantara. Cakarta: Kepustakaan Populer Gramedia, 2009.
• Tuncer, Eyyüp. “Endonezya’da Reddiye Literatürü”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kül-türü ve Tahammül Ahlâkı IV. ed. Murat Serdar vd. 391–422. İstanbul: Seçil Ofset, 2022.
• Tuncer, Eyyüp. “Endonezyalı Tefsir Tarihçisi Islah Gusmian’ın Tefsirleri Sınıflandırma Meselesine Yeni Bir Yaklaşım Önerisi”. Batman Akademi Dergisi 7/1 (2023), 5-22. https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1247486
• Uzun, Nihat. Hicri II. Asırda Siyaset-Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.
• Uzun, Nihat. İslam Tefsir Geleneğinde Muhalefet ve Eleştiri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
• Zuhdi, M. Nurdin. Dialog Intelektual Tafsir Nusantara: Melacak Trend Penafsiran Al-Qur’an di Indonesia dalam Kancah Pemikiran Tafsir Kontemporer (2000-2010). Yogyakarta: Kaukaba Dipantara, 2016.
• Zuhdi, M. Nurdin. Tipologi Tafsir Al-Quran Mazhab Indonesia. Yogyakarta: Universitas Islam Negeri Sunan Kalijaga, Doktora, 2012.
• Zuhdi, Susanto - Nursam (ed.). Kamus Sejarah Indonesia. 2 Cilt. Jakarta: Kemendikbud, 2017.