The Interpretive Journey of al-Anfāl 8/53 and al-Raʿd 13/11 in the History of Tafsīr within the Context of the Perception of Social Change

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 684 - 710, 30.10.2025

Sümeyye Sayğın

https://doi.org/10.31121/tader.1741600

Öz

This article investigates the interpretations of the verses al-Anfāl 8/53 and al-Raʿd 13/11, which most clearly and comprehensively articulate the divine law (sunnatullah) concerning social change, within the framework of the distinction between classical and modern periods in the history of tafsīr. The research aims to reveal the interpretative journey of these two verses in the tafsīr tradition in relation to their historical and sociocultural context, thereby identifying the transformation of Qur’anic interpretation in response to changing conditions. The central research question concerns how these verses have been interpreted throughout the history of tafsīr, how such interpretations reflect the conditions of their respective periods, and what interpretive turning points of emerged during this process. The study hypothesizes that exegetical approaches to these verses were shaped and influenced by the historical and sociocultural contexts, and that this influence fostered new developments within the tradition of tafsīr. A qualitative method was employed in the research and classical and modern tafsīr sources were analyzed through document review and comparative textual analysis. The findings indicate that classical-era interpretations were primarily shaped by linguistic analysis, the circumstances of revelation, contextual considerations, and transmitted reports. Modern interpretations, by constrast, adopt an interdisciplinary approach, engaging with contemporary disci-plines such as sociology, political science and social theory. Furthermore, the study finds that new tafsīr methods, emerging in the modern period and emphasizing the Qur’an’s role in social reform and renewal, have contributed to noteworthy developments in understanding of these verses. It situ-ates the accumulated exegetical tradition within its sociocultural context and, unlike many previous studies, analyzes the interpretive journey of the verses across moments of historical rupture. The findings affirm that the timeless messages of the Qur’an's remain relevant in every era while the exegetical tradition itself displays a dynamic structure that is continually renewed in response to changing social conditions.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Qur’an , Sunnatullāh , Social Change , al-Anfāl 8/53 , al-Raʿd 13/11

Etik Beyan

It was declared that ethical rules were complied with.

Destekleyen Kurum

There is no supporting institution.

Teşekkür

There is no person or institution to thank.

مسير تفسير الآيتين الأنفال 8/53 والرعد 13/11 في تاريخ التفسير في سياق تصوّر التغيّر الاجتماعي

Öz

تدرس هذه المقالة تفسير الآيتين: الأنفال 53/8 والرعد 11/13، اللتين تكشفان بأوضح وأشمل صورة عن سنة الله المتعلقة بالتغيير الاجتماعي، ضمن إطار الفترتين الكلاسيكية والحديثة. وتهدف الدراسة إلى الكشف عن مسار تفسير هاتين الآيتين في التراث التفسيري بالنسبة للسياق التاريخي والاجتماعي الثقافي، مما يتيح تحديد تحولات تفسير القرآن استجابةً للظروف المتغيرة. وتتمثل المشكلة الأساسية للدراسة في كيفية تفسير هذه الآيات عبر تاريخ التفسير، وكيف ترتبط هذه التفاسير بالظروف التاريخية والاجتماعية الثقافية لتلك الفترة، وما هي نقاط التحول التي ظهرت خلال هذه العملية. وتفترض الدراسة أن تفسير الآيات يتأثر بالسياق التاريخي والاجتماعي الثقافي، وأن هذا التأثير يؤدي إلى تطورات جديدة في التراث التفسيري. وقد اعتمدت الدراسة على المنهج النوعي، حيث تم تقييم مصادر التفسير الكلاسيكية والحديثة من خلال تحليل الوثائق والتحليل النصي المقارن. وقد تبين أن التفاسير في العصر الكلاسيكي تشكلت أساسًا بناءً على ألفاظ النص، وبيئة النزول، والسياق، والبيانات السردية. أما في العصر الحديث، فقد تم تفسير الآيات بأسلوب متعدد التخصصات، مع الأخذ في الاعتبار علوم حديثة مثل علم الاجتماع، والعلوم السياسية، والنظرية الاجتماعية ومعارفها المتراكمة. وعلاوة على ذلك، تبين أن أساليب تفسيرية جديدة ظهرت في العصر الحديث، تتمحور حول القرآن، والإصلاح الاجتماعي، والتجديد، مما أدى إلى توسعات ملحوظة في مسار تفسير هذه الآيات. وتحلل هذه الدراسة التراث النصي للتفسير ضمن سياق الظروف الاجتماعية الثقافية، وبخلاف الدراسات الأخرى في هذا المجال، تحلل مسار تفسير الآيات من خلال الانقطاعات التاريخية. وبهذا، تؤكد الدراسة أن رسائل القرآن الخالدة حافظت على حيويتها في كل عصر، وأن التراث التفسيري يمتلك بنية ديناميكية تتجدد باستمرار استجابة للظروف الاجتماعية.

Anahtar Kelimeler

التفسير , القرآن , سنة الله , التغيّر الاجتماعي , الأنفال 53/8 , الرعد 11/13

Toplumsal Değişim Algısı Bağlamında Enfâl 8/53 ve Ra‘d 13/11 Ayetlerinin Tefsir Tarihindeki Yorum Serüveni

Öz

Makale, toplumsal değişime ilişkin sünnetullâhı en açık ve anlaşılır biçimde ortaya koyan el-Enfâl 8/53 ve er-Ra‘d 13/11 ayetlerinin tefsir tarihindeki yorumlarını klasik ve modern dönem ayrımı çerçevesinde incelemektedir. Araştırmanın amacı bu iki ayetin tefsir geleneğinde geçirdiği yorum serüvenini tarihsel ve sosyokültürel bağlamla ilişkisi içerisinde ortaya koymak ve böylelikle Kur’an yorumunun değişen şartlar karşısındaki dönüşümünü tespit etmektir. Çalışmanın temel problemi, ayetlerin tefsir tarihi boyunca nasıl yorumlandığı, bu yorumların dönemin tarihsel ve sosyokültürel koşullarıyla hangi yönlerden ilişkili olduğu ve bu süreçte hangi dönüşüm noktalarının ortaya çıktığıdır. Çalışmanın hipotezi, ayet yorumlarının tarihsel ve sosyokültürel bağlamdan etkilendiği ve bu etkinin tefsir geleneğinde yeni açılımlara yol açtığı varsayımıdır. Araştırmada nitel yöntem benimsenmiş, klasik ve modern dönem tefsir kaynakları doküman incelemesi ve mukayeseli metin analizi yoluyla değerlendirilmiştir. Klasik dönem yorumlarının daha çok lafız, nüzul ortamı, bağlam ve rivayete dayalı veriler bağlamında şekillendiği tespit edilmiştir. Modern dönemde ise sosyoloji, siyaset bilimi, sosyal teoriler gibi modern disiplinlerle onların bilgi birikimleri dikkate alınarak interdisipliner bir yaklaşımla ayetlerin yorumlandığı görülmüştür. Ayrıca modern dönemde ortaya çıkan Kur’an’ı ve toplumsal ıslahı, yenilenmeyi merkeze alan yeni tefsir metotlarının söz konusu ayetlerin yorum serüveninde dikkat çeken açılımlara sebep olduğu tespit edilmiştir. Çalışma, tefsir geleneğinin metinsel birikimini sosyokültürel şartlarla birlikte okumakta ve alandaki diğer araştırmalardan farklı olarak ayetlerin yorum serüvenini tarihsel kırılmalar üzerinden analiz etmektedir. Böylelikle Kur’an’ın çağlar üstü mesajlarının her dönemde canlılığını koruduğu, tefsir geleneğinin ise toplumsal şartlar karşısında sürekli yenilenen dinamik bir yapıya sahip olduğu teyit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur'an , Sünnetullâh , Toplumsal Değişim , el-Enfâl 8/53 , er-Ra‘d 13/11

Etik Beyan

Etik kurallara uyulduğu beyan edilmiştir.

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum bulunmamaktadır.

Teşekkür

Teşekkür edilecek herhangi bir kişi veya kurum bulunmamaktadır.

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. Kur’an-ı Kerim Meal ve Tefsiri. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Altındaş, Mücteba. “Kur’an’da Toplumsal Değişim İlkeleri Üzerine Bir Deneme”. Toplum Bilimleri 7/13 (2013), 296-310.
• Appelbaum, Richard P. Toplumsal Değişim Kuramları. çev. Türker Alkan. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, ts.
• Başdağ, İsmail Hakkı. “Rad Sûresi 11. ve Enfâl Sûresi 53. Ayetleri: Firavun Örneğinde Toplumsal Değişimin Yasaları”. Kur’ani Hayat. Erişim 25 Ağustos 2025. https://haber100.com/kuranihayat/d/380/rad-suresi-11-ve-enfal-suresi-53-ayetleri-firavun-orneginde-toplumsal-degisimin-yasalari
• Bayram, Enver - Coşkun, Hasan. “Kur’an Kıssaları Bağlamında Sosyal Değişim-Helak Münasebeti”. Tokat İlmiyat Dergisi 8/2 (2020), 473-495. https://doi.org/ 10.5281/zenodo.4399131
• Beyḍâvî, Ebû Saʿîd ʿAbdullâh b. ʿOmer el-Şîrâzî. Envâru’t-Tenzîl ve esrâru’t-teʾvîl. thk. Muḥammed ʿAbdurrahman el-Marʿaşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1418.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerimin Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri. İstanbul: NESA Yayıncılık, ts.
• Çelik, Celaleddin. Kur’ân’da Toplumsal Değişim. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîrü’l-ḥadîs̱. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Dilek, Burcu. “Bakara 2/6. Ayetin Tefsir Tarihindeki İz Düşümü”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 7/2 (2023), 699-720. https://doi.org/10.31121/tader.1340738
• Doğrul, Ömer Rıza. Tanrı Buyruğu. İstanbul: Ahmet Halit Yaşaroğlu Yayıncılık, 3. Baskı., 1995.
• Düzgün, Şaban Ali. “Değişim Kavramı ve Toplumsal Değişimin Şartları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (1998), 309-332.
• Ebû’l-Leys̱ es-Semerḳandî, Naṣr b. Muḥammed. Baḥru’l-ʿulûm. thk. Maḥmûd Mataracı. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebu’s-Suʿûd, Muḥammed b. Muḥammed b. Muṣṭafâ el-ʿİmâdî. İrşâdu’l-ʿâḳli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kitâbi’l-Kerîm. 15 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
• Erkilet, Alev. Orta Doğu’da Modernleşme ve İslami Hareketler. Ankara: Hece Yayınları, 2010.
• Fakhrezare, Seyyed Hossein. “Formulation of the Model of Socio-Cultural Changes and Their Consequences in the Qur’an”. Social-sultural Studies of Hawzah 8/2 (2024), 27-46. https://doi.org/10.22081/scs.2025.67669.1283
• Hatip, Tuba. Kur’ân’da Sosyal Değişim (Enfâl: 53; Ra’d: 11 Ayetleri Bağlamında). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Herakleitos. Fragmanlar. çev. Samih Rifat. Ankara: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Ḫaldûn, Ebû Zeyd ʿAbdurrahman b. Muḥammed b. Muḥammed. Dîvânu’l-mubtedeʾ ve’l-ḥaber fî târîḫî’l-ʿArab ve’l-Berber ve men ʿâṣarahum min ẕevî’ş-şeʾni’l-ekber. thk. Ḫalîl Şeḥâde. Beyrut: y.y., 1408/1988.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. Ömer ed-Dimeşḳî. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-ʿAẓîm. thk. Sâmî b. Muḥammed Selâme. 8 Cilt. b.y.: Dâru Ṭaybe, 1420/1999.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. Zâdu’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: y.y., 1422/2001.
• İder, Saadet. Yüksek Din Öğretiminde Disiplinlerarası Öğrenme. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024.
• İnce, Abdullah. “İnsan, Toplumsal Sorunlar ve Kur’an”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (Ekim/October 2020), 521-549. https://doi.org/ 10.31121/tader.746562
• İnce, Hanifi. “Boyutları ve Faili İtibariyle Kur’an’da Toplumsal Değişim”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/2 (2019), 45-79.
• Karaman, Hayreddin - vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Karaman, Hayreddin - vd. Kur’an Yolu Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Karslı, İbrahim Hilmi. “Tefsirin Sosyolojik Boyutu ve Sosyolojik Okunması”. İslamî Araştırmalar 18/2 (2005), 145-157.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’da Sosyal Değişim”. Hikmet Yurdu 6/12 (02 Aralık 2013), 13-86.
• Kaya, Yaşar. Toplumsal Değişme Toplumsal “Oluş”un İzinde. Ankara: İksad Yayınevi, 2022.
• Kayacan, Murat. “Sosyoloji ve Kur’an’ın Ortak İlgi Alanı: Toplumsal Değişim ve Çöküş Yasaları”. Milel ve Nihal 9/3 (2012).
• Koçyiğit, Hikmet. “Modern Tefsir Hareketinin Niteliği”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2013), 233-260.
• Ḳurṭubî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî. el-Câmiʿ li-âḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed el-Berdûnî-İbrahim İṭfeyyiş. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 1384/1964.
• Ḳuşeyrî, ʿAbdulkerîm b. Hevâzin b. ʿAbdilmelik. Leṭâîfu’l-işârât. thk. İbrâhîm el-Besyûnî. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 3. Basım, 2000.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1999.
• Mâturîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed. Teʾvîlâtu Ehli’s-Sunne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Baṣrî . en-Nuket ve’l-ʿUyûn. thk. es-Seyyid b. ʿAbdilmaḳṣûd b. ʿAbdirraḥîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Ṭâlib, Ebû Muḥammed el-Ḳaysî. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. thk. eş-Şâhid el-Bûşîḫî. 13 Cilt. Şârika: Mecmuʿatu Buḥûs̱i’l-Kitâb ve’s-Sunne, 1429/2008.
• Merâgī, Ahmed Mustafa . Tefsîrü’l-Merâġī. 30 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaatı Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihî, 1946.
• Mevdûdî, Ebu’l-A‘lâ. Tefhîmü’l-Kur’ân. İstanbul: İnsan Yayınları, 1987.
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebû’l-Ḥasen el-Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. thk. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 1423/2002.
• Narol, Süleyman - Ersöz, Muhammed. “İdeolojinin Kur’ân Yorumuna Yansıması -Mevdûdî’nin Yûsuf Sûresi 76. Âyetini Tefsiri Özelinde-”. Mütefekkir 5/10 (2018), 417-434. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.506141.
• Okumuş, Ejder. “İslam, Müslümanlar ve Toplumsal Değişim”. Tevilat 1/1 (2020), 61-95. https://doi.org/10.5281/zenodo.4414809
• Özsoy, Ömer. Sünnetullah Bir Kur’an İfadesinin Kavramlaşması. Ankara: Fecr Yayınevi, 1994.
• Pazarbaşı, Erdoğan. “Toplumsal Değişimin Kur’anî Çerçevesi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9 (2000), 281-401.
• Plamenatz, John. Man and Society: Political and Social Theories from Machiavelli to Marx. New York: Longman, 1992.
• Râğıb el-Iṣfehânî, Ebû’l-Ḳâsım el-Ḥuseyn b. Muḥammed. el-Mufredât fî Ğarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Ṣafvân ʿAdnân ed-Dâvûdî. Dımaşk; Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn . Mefâtîḥu’l-ğayb. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• Reşîd Rızâ, Muhammed. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ḥakîm. 12 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1990.
• Said, Cevdet. Bireysel ve Toplumsal Değişmenin Yasaları. çev. İlhan Kutluer. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Baskı., 1994.
• Savaş, Nuh - Türk, İdris - Karataş, Ali. “İslam Düşüncesinde Tecdit -Meşrûiyyeti, Alanları ve Şartları-”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2014), 102-125.
• Seyyid Kutub, İbrahim Hüseyin. Fî ẓılâli’l-Ḳurʾân. 6 Cilt. Beyrut-Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 17. Basım, 1412.
• Sunar, Lütfi. Değişim Sosyolojisi Kavramlar, Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2018.
• Şa‘râvî. Tefsîru’ş-Şa‘râvî. b.y.: Mutâbi‘ Ahbâri’l-Yevm, 1997.
• Şen, Ercan. “Çağdaş Bir Tefsir Yöntemi Olarak Konulu Tefsir Ekolü ve Örnek Bir Konulu Tefsir Denemesi: Kur’an’da Fetih Kavramı”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi. 161-177. İstanbul: y.y., 2015.
• Şentürk, Mustafa. “Kur’ân’da Toplumsal Değişme Olgusu -Disiplinlerarası Bir Giriş Denemesi-”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi, 25-42.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-beyân ‘an teʾvîli ʾâyi’l-Ḳur’ân. thk. ʾAḥmed Muḥammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Ülgen, Emrullah. “Akademik Tefsir Araştıralarında İnterdisipliner Yöntem ve Önemi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2017), 11-32.
• Ülken, Hilmi Ziya. Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• Weber, Max. From Max Weber: Essays in Sociology. ed. H. H. Gerth - C. Wright Mills. New York: Oxford University Press, 1946.
• Yalçın, Selami. “Kur’an’a Göre Toplumsal Yükselme Şekilleri”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/2 (2022), 676-704. https://doi.org/ 10.31121/tader.1121941
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. el-Keşşâf ʿan ḥaḳâîḳı ğavâmiḍi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407.