Tefsir Tarihi Açısından İbn Battûta’nın Seyahatnâmesi

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 827 - 853

Abdurrahman Harbi

https://doi.org/10.31121/tader.1744487

Öz

Bu çalışma, İbn Battûta’nın Rihle adlı seyahatnâmesini tefsir tarihi bağlamında değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Seyahatnâmeler, yalnızca tarih ve coğrafya alanına değil, aynı zamanda oluşturuldukları dönemin sosyo-kültürel, ilmî ve dinî yapısına da ışık tutan özgün kaynaklardır. Bu yönüyle Rihle, İslamî ilimlerin gelişim süreci içinde tefsir tarihi açısından dikkate değer anlatımlar sunmaktadır. Çalışmada üç ana başlık altında bir analiz yapılmıştır. İlk olarak, İbn Battûta’nın doğrudan veya dolaylı olarak temas kurduğu ya da bilgi aktardığı müfessir ve kıraat âlimlerine dair anlatımlar ele alınmıştır. Bu çerçevede Ebû Abdullah, Fahreddin Rîgî, Kurtubî, Alâeddin Konevî ve İbn Teymiyye gibi şahsiyetler değerlendirilmiştir. İkinci olarak, Hz. Osman, Hz. Ali ve Zeyd b. Sâbit’e nispet edilen mushaflar, bu mushafların mevcudiyetleri ve muhafaza edildikleri yerlerin yanı sıra onlara yönelik halkın tutumunu yansıtan bilgiler ele alınmıştır. Halkın mushafa yönelik koruma, dua ve teberrük gibi uygulamaları da analiz edilmiştir. Son olarak, Übey b. Ka‘b ve Zeyd b. Sâbit gibi sahabilerin medfun olduğu iddia edilen yerler üzerinden dönemin tefsir anlayışı bağlamında çıkarımlarda bulunulmuştur. Çalışma kapsamında, Rihle’de geçen anlatımlar klasik kaynaklarla karşılaştırılarak tarihsel güvenilirlik açısından eleştirilmiş; İbn Battûta’nın gözlemci kimliği ve ilmî altyapısı dikkate alınarak değerlendirmelerde bulunulmuştur. Nitel araştırma yöntemine dayalı bu analizde metin incelemesi, literatür taraması, karşılaştırmalı analiz ve gerektiğinde narratif çözümlemelere başvurulmuştur. Sonuçta, İbn Battûta’nın Rihle adlı eserinin yalnızca bir seyahatnâme olarak değil, tefsir tarihi ve mushaf kültürü açısından da değerli bir kaynak niteliği taşıdığı görülmüştür. Bu yönüyle çalışma literatürdeki önemli bir boşluğu doldurmakta ve seyahatnâmelerin İslamî ilimler bağlamında ne tür veriler sunabileceğine dair bir bakış açısı ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Seyahatnâme , Tefsir tarihi , Mushaflar , Ibn Battûta

Ibn Battûta’s Rihla in the Context of the History of Tafsīr

Öz

This study aims to evaluate Ibn Battuta’s travelogue, Rihla, in the context of the history of tafsir (Qur'anic exegesis). Travelogues are unique sources that shed light not only on the fields of history and geography but also on the socio-cultural, scientific, and religious structure of the period in which they were composed. In this respect, Rihla offers noteworthy narratives in terms of the history of tafsir within the development process of Islamic sciences. The study is analyzed under three main headings. Firstly, the narratives concerning the mufassirūn (exegetes) and qirā’ah scholars with whom Ibn Battuta had direct or indirect contact or from whom he transmitted information are addressed. In this framework, figures such as Abū ‘Abd Allāh, Fakhr al-Dīn Rīgī, al-Qurṭubī, ‘Alā al-Dīn al-Qūnawī, and Ibn Taymiyya are evaluated. Secondly, information is provided regarding the codices (maṣāḥif) attributed to ʿUthmān, ʿAlī, and Zayd ibn Thābit, their existence and the places where they were preserved, as well as the attitudes of the people towards them. The public practices related to the codices, such as preservation, supplication (duʿāʾ), and seeking blessings (tabarruk), are also analyzed. Lastly, inferences are made in the context of the period’s understanding of tafsir based on the locations claimed to be the burial sites of Companions such as Ubayy ibn Kaʿb and Zayd ibn Thābit. Within the scope of the study, the narratives in Rihla are compared with classical sources and critically examined in terms of historical reliability; evaluations are made by considering Ibn Battuta’s observational identity and scholarly background. This analysis, based on the qualitative research method, employs text analysis, literature review, comparative analysis, and when necessary, narrative interpretations. As a result, it has been observed that Ibn Battuta’s Rihla is not merely a travelogue but also a valuable source in terms of the history of tafsir and the culture of the codex (muṣḥaf). In this respect, the study fills an important gap in the literature and provides a perspective on what kind of data travelogues can offer within the context of Islamic sciences.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Travelogue , History of tafsīr , Qur’anic codices , Ibn Battuta

رحلة ابن بطوطة في سياق تاريخ التفسير

Öz

يهدف هذا البحث إلى تقييم كتاب الرحلة لابن بطوطة في سياق تاريخ التفسير. فإن كتب الرحلات ليست مصادر تاريخية وجغرافية فحسب، بل هي أيضًا مصادر فريدة تسلط الضوء على البنية الاجتماعية والثقافية والعلمية والدينية للفترة التي كُتبت فيها. ومن هذه الجهة، فإن الرحلة تقدّم روايات جديرة بالاهتمام من حيث تاريخ التفسير في إطار تطوّر العلوم الإسلامية. تم تحليل الدراسة تحت ثلاثة عناوين رئيسية. أولاً، تم تناول الروايات التي تتعلّق بالمفسّرين وقراء القرآن الذين تواصل معهم ابن بطوطة مباشرة أو غير مباشرة أو نقل عنهم معلومات. وفي هذا السياق، تم تقييم شخصيات مثل: أبو عبد الله، فخر الدين ريغي، القرطبي، علاء الدين القونوي، وابن تيمية. ثانيًا، تم تناول المعلومات المتعلقة بالمصاحف المنسوبة إلى عثمان بن عفان، وعلي بن أبي طالب، وزيد بن ثابت، من حيث وجودها، والأماكن التي كانت محفوظة فيها، بالإضافة إلى مواقف الناس تجاه هذه المصاحف. كما تم تحليل ممارسات الناس المرتبطة بالمصحف، مثل الحفظ، والدعاء، والتبرك. أخيرًا، تم إجراء استنتاجات في سياق فهم التفسير في تلك الفترة بناءً على الأماكن التي يُدّعى أنها مدافن للصحابة مثل أُبيّ بن كعب وزيد بن ثابت. في نطاق هذا البحث، تمت مقارنة الروايات الواردة في الرحلة بالمصادر الكلاسيكية وتمت مناقشتها من حيث الموثوقية التاريخية، وقد أُجريت التقييمات مع الأخذ بعين الاعتبار الهوية الملاحِظة لابن بطوطة وخلفيته العلمية. وقد اعتمد هذا التحليل على منهج البحث النوعي، وتم استخدام تحليل النصوص، والمسح الأدبي، والتحليل المقارن، والتحليل السردي عند الضرورة. وفي النتيجة، تبيّن أن كتاب الرحلة لابن بطوطة ليس مجرد كتاب رحلات، بل هو أيضًا مصدر ذو قيمة من حيث تاريخ التفسير وثقافة المصحف. ومن هذه الجهة، يملأ هذا البحث فراغًا مهمًا في الأدبيات ويقدّم منظورًا حول نوعية المعطيات التي يمكن أن توفّرها كتب الرحلات في سياق العلوم الإسلامية.

Anahtar Kelimeler

التفسير , كتب الرحلات , تاريخ التفسير , المصاحف , ابن بطوطة

Kaynakça

• Kaynakça Algar, Hamid. "Necmeddîn-i Kübrâ". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/498-500. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme (İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hz. Ali ve İlk Mushaf Nüshaları”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 21 (07 Eylül 2012), 5-26.
• Altıkulaç, Tayyar. "Kurtubî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/455-457. Ankara: TDV Yayınları, 2002. Altundağ, Mustafa. “İstanbul Topkapı Mushafı Hz. Osman’a mı aittir?” Marife Dini Araştırmalar Dergisi 2/1 (31 Mayıs 2002), 53-87.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. Ebû Hafs Ömer en_Nesefî’nin “et-Teysîr fi’t-tefsîr” Adlı Eserinin Tahlîli ve el-Bakara Sûresi’nin Tenkidli Neşri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995. Aslantürk, Ayşe Hümeyra. "Necmeddin Nesefî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/571-573. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Atalan, Mehmet. “Şiî Kaynaklarda Ali B. Ebî Tâlib ve Fatıma Mushafı”. Dini Araştırmalar 8/23 (01 Haziran 2005), 93-110.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974. Aycan, İrfan. "Muâviye b. Ebû Süfyân". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/330-332. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Cankurt, Fatih. “Hz. Ali Mushafları: Nispet Açısından İncelenmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 104 (03 Aralık 2022), 197-209.
• Cankurt, Fatih. “Hz. Ali’ye Nispet Edilen Kadim Bir Mushaf: TİEM 458”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 110 (24 Haziran 2024), 39-60. https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1409392
• Ceran, İsmail. "Merînîler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/192-199. Ankara: TDV Yayınları, 2004. Dabbâh, Muhammed Râgıb. “İftirâ-ü İbn Battûta alâ İbn Teymiyye”. Mecelletü’l-Mecma’ el-’İlmî el-’Arabî ed-Dımaşkî 3/17 (1942). http://archive.org/details/0690017003004021
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed ed. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Umeyr. Kâhire: Mekebetü Vehbe. Erişim 03 Mart 2025. http://archive.org/details/books-23_ahlalhdeeth
• Dunn, Ross E. The Adventures of Ibn Battuta, a Muslim Traveler of the Fourteenth Century. London: Croom Helm, 1986.
• Ebû Bekr b. Ebî Dâvûd Sicistânîİbn Ebî Dâvûd, Abdullāh b. Süleymân b. Eş‘as es-Sicistânî. Kitâbü’l-mesâhif. thk. Muhammed b. Abduh. Mısır/Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1423.
• Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ahmed b. Abdullah el-Cezâirî. Ünvânü’d-dâriyetü fî-men urife mine’l-ulemâi fi’l-mieti’s-sâbiati bi-bicâyeti. thk. Âdil Nüveyhiz. Beyrut: Daru’l-Afâki’l-Cedîde, 2. Basım, 1979. http://archive.org/details/anwan-adirayah
• Erul, Bünyamin. "Zeyd b. Sâbit". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/321-322. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Erul, Bünyamin. "Übey b. Kâ‘b". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/272-274. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Fayda, Mustafa. "Busra". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/470-472. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî - Muhibbüddîn Ebû Sa’îd Ömer b. Garâme el-Amravî. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. Dâru’l-Fikr li’t-tıbâ’a ve’n-neşr ve’t-tevzî’, ts.
• İbn Battûta, Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî et-Tancî. Rihletü İbn Battûta Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve acâibi’l-esfâr. thk. Muhammed Abdülmünim el Uryân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 1987.
• İbn Battûta, Şemsüddîn Ebî Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Levâtî et-Tancî. Rihletü İbn Battûta Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve acâibi’l-esfâr. thk. Abdühâdî et Tâzî. 5 Cilt. Rabat: Akademiyyetü’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1997.
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 6. Basım, 2017.
• İbn Cübeyr, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Cübeyr b. Muhammed el-Kinânî el-Belensî. er-Rihle. Beyrut: Dâru Beyrut li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. ed-Düreru’l-kâmineti fî ayâni’l-ieti’s-sâmine. 6 Cilt. Hindistan: Dâiretü’l-Me’ârifi’l-Osmâniyye bi Haydarâbâd, 2. Basım, 1392.
• İbn Haldûn, Abdurrahman. Târîhu İbn Haldûn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1401.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâü ebnâi’z-zemân. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru-Sadr, ts.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yesâr b. Hıyâr el-Muttalibî el-Kureşî el-Medenî. es-Sîre ve’l-Meġāzî. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1398.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâîl b. Kesîr ed-Dımaşkī. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrâ. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyy, 1408.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. İhsan Abbas. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbn Teymiyye, Allâme Takiyyüddin. et-Tefsîru’l-kebîr. thk. Abdurrahman Umeyre. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• Kandemir, M Yaşar. "Kâ‘b el-Ahbâr". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/1-3. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Kara, Mustafa. "Tekke". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/368-370. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Koca, Ferhat. "İbn Teymiyye, Takıyyüddin". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/391-405. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Küçükkaya, Mahmut Askeri. “İbn Battûta Seyahatnamesinde Şazeliyye Tarikatı ve Adı Geçen Dervişleri”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11/2 (31 Aralık 2020), 693-708.
• Little, Donald P. “Did Ibn Taymiyya Have a Screw Loose?” Studia Islamica 41 (1975), 93-111. https://doi.org/10.2307/1595400
• Maşalı, Mehmet Emin. "Mushaf". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/242-248. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Muhammed El-Kureşi İbn Fehd. İthâfu’l-verâ bi ahbâri Ümmi’l-Kura. thk. Abdulkerim Ali el-bâz. 5 Cilt. Mekke: Câmi’atü Ümmi’l-Kurâ, 1. Basım, 1408.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu’cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatte’l-asri’l-hâzır. 2 Cilt. Beyrut: Müessese Nüveyhiz es-Sekâfiyye, 3. Basım, 1409.
• Öngören, Reşat. "Şeyh". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/50-52. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Özcan, Tahsin. "Alâeddin Konevî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/163-164. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Öztürk, Mustafa. “Hz. Ali ve Hz. Fâtıma’ya Nisbet Edilen Mushafların Mahiyeti”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 6/2 (01 Haziran 2006), 70-93.
• Öztürk, Mustafa. Tefsir Tarihi Araştırmaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, M. Suat. "Zemahşerî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/135-238. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ. 6 Cilt. Beyrut: Menşûrâtu Dâri Mektebeti’l-Hayat, 1431.
• Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî. el-ensâb. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408. http://archive.org/details/ansab_smani
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Ceâlüddîn es. Tabakâtü’l-hüffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1403.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman es. Buġyetü’l-vuʿât. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1399.
• Şen, Ziya. “Hz. Osman Döneminde İstinsah Edilen Mushafların Akıbeti”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (02 Aralık 2015), 31-50. https://doi.org/10.17120/omuifd.87156
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî et-. Târîhu’t-Taberî. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Me’ârif, 2. Basım, 1387.
• Tomar, Cengiz. "Mısır". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/559-563. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Uyan, Hatice Kübra. Sanat Tarihi Açısından Mukaddes Emânetler Hazînesindeki Süyûf-ı Mübâreke. Marmara Üniversitesi, Thesis, 2021. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi). https://kutuphane.isam.org.tr/detayilhtezt.php?navdil=tr&tidno=37901
• Yiğit, İsmail. "Ribât". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/76-79. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Yiğit, İsmail. "Memlükler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/90-97. Ankara: TDV Yaynları, 2004.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī ez-. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 18 Cilt. Mısır/Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Siyeru alâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 25. Basım, 1996. http://archive.org/details/saanz
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.