Addü’l-Ây İlminde Manzûm Eser Geleneği: Şâtıbî’nin Nâzımetü’z-zühr Örneği

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 854 - 869

Mehmet Kara

https://doi.org/10.31121/tader.1745299

Öz

Kıraat ilminin temel meselelerinden biri kabul edilen Kur’ân-ı Kerîm’in âyet, kelime ve harf sayımını konu edinen Addü’l-Ây ismiyle maruf ilim disiplininde ilk manzûm eser Şâtıbî’nin Nâzımetü’z-zühr isimli eseridir. Eser küçük hacimli olmasına rağmen hem belagat açısından güç-lü hem de ilmî değeri yüksek bir metin olarak tavsif edilmeye değerdir. Bu özellikleri dolayısıyla eser, muhtasar olarak ifade edilen hususların ve müellifin geliştirdiği harf ve kelime remizlerin anlaşılmasını kolaylaştırmak üzere birçok şerh çalışmasına da konu olmuştur. Bu çalışmada, addü’l-ây ilminde manzûm eser geleneği, Nâzımetü’z-zühr örnekliği üzerinden incelenmiştir. Şâtıbî Nâzımetü’z-zühr’de âyet sayımına dair zikredilen bilgilerin kaynağının nakil esaslı olduğu üzerinde durmuştur. Âyet sayımı görüşlerinin nispet edildiği şehirleri de Mekke, Medine, Kûfe, Basra ve Şam olarak tayin etmiş; Hıms ehlinin âyet sayımına dair nakledilen görüşlerine ise yer vermemiştir. Mushaf tertibine göre her bir sûrenin âyet sayısını ve âyet sonu yeri konusundaki ihtilaflı yerleri de nazım yöntemiyle zikreden Şâtıbî âyet sayımının nispet edildiği şehirleri ve âyet sayısını belirtmek için harf ve kelime remizler tayin etmiştir. Bu remizler üzerinden işaret ettiği hususlar çalışmamızda Fâtiha Sûresi ve Bakara Sûresi özelinde izah edilmiştir. Böylece manzûm türde telif edilmiş eserlerde müellifin kastettiği mânanın anlaşılabilmesi için bu tür eser-lerde müellifin üslubunun ve tercih ettiği remizlerin doğru bir şekilde bilinmesinin gerekliliği vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Addü’l-Ây , Şâtıbî , Nâzımetü’z-zühr , Manzûm Eser

The Tradition of Poetic Treatises in the Science of ʿAdd al-Āy: The Example of Shāṭibī’s Nāẓimat al-Zuhr

Öz

One of the fundamental subjects of the science of Qiraat is the discipline known as ʿAdd al-Āy, which deals with the counting of the verses, words, and letters of the Qur’an. The first didactic poem in this field is Shāṭibī’s Nāẓimat al-Zuhr. Despite its concise volume, the work is considered both literarily powerful and of high scholarly value. Due to these qualities, Nāẓimat al-Zuhr has been the subject of numerous commentaries aimed at clarifying the summarized issues presented in the text and explaining the letter and word symbols developed by the author. This study examines the tradition of didactic poem in the discipline of ʿAdd al-Āy, focusing on Nāẓimat al-Zuhr as a representative example. In this work, Shāṭibī emphasizes that the informa-tion related to verse counting is based on transmitted naql. He identifies the cities to which the verse enumerations are attributed as Makkah, Madinah, Kufa, Basra, and Damascus, while omit-ting the views of the scholars from Hıms. Following the order of the muṣḥaf, Shāṭibī lists the number of verses for each surah and mentions the points of disagreement regarding verse en-dings using a versified method. He also designates specific letter and word symbols to represent the cities and their corresponding verse counts. In this study, the issues indicated through these symbols are explained specifically in relation to Sūrat al-Fātiḥa and Sūrat al-Baqara. Thus, the necessity of correctly understanding the author’s style and the symbols used in such versified works is emphasized in order to fully grasp the intended meaning of the author.

Anahtar Kelimeler

al-Qiraat , ʿAdd al-Āy , Shāṭibī , Nāẓimat al-Zuhr , Didactic Poem

تقليد المؤلفات المنظومة في علم عدد الآي: نموذج ناظمة الزهر للشاطبي

Öz

علم العَدّ في علم القراءة هو أحد المسائل الأساسية التي تُعنى بعدّ آيات القرآن الكريم وكلماته وحروفه، ويُعرف باسم "عَدّ الآي". أول مؤلَّف منظوم في هذا العلم هو كتاب "ناظمة الزهر" للشاطبي. رغم صغر حجم الكتاب، فإنه يُعتبر نصاً ذا قيمة أدبية عالية وعلمية كبيرة. ولهذه الخصائص، أصبح الكتاب موضوعاً للعديد من الشروح التي تهدف إلى تسهيل فهم النقاط المُختصرة والرموز التي وضعها المؤلف للحروف والكلمات. في هذه الدراسة، تم تناول تقليد المؤلفات المنظومة في علم عدّ الآي من خلال نموذج "ناظمة الزهر". أشار الشاطبي في "ناظمة الزهر" إلى أن مصادر المعلومات المتعلقة بعدّ الآيات تعتمد على النقل والرواية. كما حدّد المدن التي تُنسب إليها آراء عدّ الآيات وهي مكة، المدينة، الكوفة، البصرة، والشام، ولم يذكر آراء أهل حمص في هذا الشأن. كما ذكر الشاطبي بطريقة النظم عدد آيات كل سورة وترتيب نهاية الآيات المختلف حسب ترتيب المصحف. وقد وضع رموزاً للحروف والكلمات للدلالة على المدن التي تُنسب إليها آراء عدّ الآيات وعددها. وتم شرح هذه النقاط في دراستنا بشكل خاص في سورتي الفاتحة والبقرة. وبهذا، تم التأكيد على ضرورة معرفة أسلوب المؤلف والرموز التي اختارها بشكل صحيح لفهم المعنى الذي قصده المؤلف في المؤلفات المنظومة

Anahtar Kelimeler

القراءة , علم عد الآي , الشاطبي , ناظمة الزهر , مؤلف منظوم

Kaynakça

• Akdemir, Mustafa Atilla. Addu’l-Ây İlmi ve Ebu Amr ed-Dâni’nin Kitâbu’l-Beyân fî Addi âyi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Tanıtımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. el-İntisâr li’l-Kur’ân. thk. Muhammed ‘İsâm Kudât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2001.
• Bedir, Yasin. İbrahim b. Halil el-Ca’berî (ö. 732-1332)’nin Hayatı ve el-Meded fî marifeti’l-aded İsimli Eserinin Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ca’berî, Burhânuddin İbrahim b. Ömer. Hüsnü’l-meded fî ma‘rifeti fenni’l-‘aded. thk. Beşîr b. Hasan el-Hımyerî. Suudi Arabistan, 2010.
• Çetin, Abdurrahman. “Şâtıbî, Kāsım b. Fîrruh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. el-Beyân fî ‘addi âyi’l-Kur’ân. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Kuveyt, 1994.
• Eyyûbî, Abdullah b. Muhammed Salih. Levâmi‘u’l-bedr fî bustâni Nâzımeti’z-zühr. thk. Ah-med b. Ali İbn Hayyân. Suudi Arabistan: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 2008.
• Hemedânî, Ebu’l-‘Alâ’ el-Hasen b. Ahmed el-‘Attâr. Mübhicü’l-esrâr fî ma‘rifeti ihtilâfi’l-‘adedi ve’l-ahmâsi ve’l-a‘şâri ‘alâ nihâyeti’l-îcâzi ve’l-ihtisâr. thk. Halid Hasan Ebu’l-Cûd. Mısır: Mektebetü’l-İmam el-Buhârî, 2013.
• İbn Şâzân, Ebu’l-Abbas el-Fadl er-Râzî. Suveru’l-Kur’ân ve âyâtuhu ve hurufuhu ve nüzûluhu. thk. Beşîr b. Hasan el-Hımyerî. Riyâd: Dâru İbn Hazm, 2009.
• İbnu’s-Sellâr, ʿAbdu’l-Vehhâb b. Yûsuf b. İbrâhîm eş-Şâfiʿî. Ṭabaḳâtu’l-Ḳurrâʾi’s-Sebʿa ve Ẕikru Menâḳıbihim ve Ḳırâʾâtihim. thk. Aḥmed Muḥammed ʿAzûz. Beyrut: y.y., 1423.
• İbnü’l-Münâdî, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Cafer b. Muhammed. İhtilafü’l-‘aded. thk. Beşir b. Hasan el-Hımyerî. Riyâd: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2022.
• Kâdî, Abdulfettâh b. Abdulganî. Beşîru’l-yusr şerhu Nâzımeti’z-zühr fî ilmi’l-fevâsıl. Kahire: el-Matbaatü’l-Emiriyye, 1975.
• Kâdî, Abdulfettâh b. Abdulganî. el-Ferâidü’l-hisân fî ‘addi âyi’l-Kur’ân ve ma‘ahû şerhuhû Nefâisü’l-beyân. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1982.
• Kâdî, Abdulfettâh b. Abdulganî - De’bîs, Mahmûd İbrâhîm. Me‘âlimu’l-yüsr şerhu Nâzı-meti’z-zühr fî ilmi’l-fevâsıl. Kahire: Matbaatü’l-Ezher, 1949.
• Kaya, Münir Yaşar. “Besmelenin Ayet Olması ile İlgili Tartışmalar ve Fıkhî Hükümlere Etki-si”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 5/2 (Aralık 2022), 295-317.
• Keskin, Hasan. “Âyetlerin Sayısı Hakkındaki İhtilaf Nedenleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İla-hiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2009), 49-67.
• Kızılaslan, İshak. “İslâmî Kaynaklarda ve Oryantalist Metinlerde Besmeleye Yaklaşımlar”. Marife 21/1 (2021), 59-77.
• Muhallilâtî, Rıdvan b. Muhammed b. Süleyman. el-Kavlu’l-vecîz fî fevâsılı’l-Kitâbi’l-‘azîz ‘alâ Nâzımeti’z-zühr. thk. Abdurrezzak Ali İbrahim Musa. Medine, 1992.
• Musa, Abdurrezzak Ali İbrahim. el-Muharreru’l-vecîz fî ‘addi âyi’l-Kitâbi’l-aziz. Riyâd: Mek-tebetü’l-Me‘ârif, 1988.
• Musa, Abdurrezzak Ali İbrahim. Mürşidü’l-hullân ilâ ma‘rifeti ‘addi âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1989.
• Öge, Ali - Üren, Halil İbrahim. “Âyet Sayılarındaki İhtilafların Sûrelere Göre Tespiti”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/2 (Aralık 2021), 915-954.
• Şâtıbî, Ebû Muhammed Kâsım b. Firruh. Nâzımetü’z-zühr. thk. Eşref Muhammed Fuâd Talat. Malezya: Birûnî Dârusselâm Üniversitesi, 2003.
• Şâtıbî, Ebû Muhammed Kâsım b. Firruh. Nâzımetü’z-zühr. thk. Muhammed Sadık Kamhâvî. Mısır: Ma‘hedü’l-Ezheriyye, 2008.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-se’âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû’âti’l-’ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Tatar, Hüsne. Addu’l-Ây İlminin Kıraat İlmiyle İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Turgut, Ali. “Abdullah Eyyûbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/102-103. İstan-bul: TDV Yayınları, 1988.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Ebced”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/68-70. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Üren, Halil İbrahim. Caʽberî’nin Kıraat İlmindeki Yeri ve Hadîkatü’z-zeher fî addi âyi’s-süver Adlı Eserinin Tahlili. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed. Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ’ale’t-tabakâti ve’l-âsâr. thk. Tayyar Altıkulaç. 4 Cilt. İstanbul: TDV İSAM Yayınları, 1995.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1985.