Osmanlı Hekiminde Aranan Vasıfların Hastanın Beden ve Ruh Sağlığına Bütüncü Yaklaşıma Etkisi

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 2, 116 - 129, 30.11.2025

Nil Sarı

https://doi.org/10.32739/ustad.2025.8.88

Öz

Osmanlı döneminde hasta tedavisi ve bakımıyla meşgul olacakların birtakım erdemlere sahip olmasının beklendiğini tıp yazmalarında hekimlere nasihat edilen vasiyetlerden ve hastane (darüşşifa) vakfiyelerinde kaydedilen ve sağlık çalışanlarına şart koşulan kurallardan öğreniyoruz. Söz konusu kaynaklara göre, hekimlik ahlakının temeli hekimin kişiliğine, yani erdemler ahlakına dayanmaktaydı. Hekimin mesleğini adabına uygun icra edebilmesi için belirli erdemlere sahip olması öngörülürdü. Hekim olmak isteyenlerde ve darüşşifaya tayin edileceklerde bazı kişilik özelliklerinin de aranması, ileride hekimden kaynaklanabilecek sorunları en baştan azaltmaya yöneliktir. Dürüstlük, şefkat ve merhamet, kanaatkârlık ve alçakgönüllülük en çok vurgulanan değerlerdir. Osmanlı hekimliğinde sağlık mensubundan beklenen bu vasıflar hastanın beden ve ruh sağlığına bütüncü yaklaşım için gerekli niteliklerdir. Ahlak değerleri gözetilmediğinde hastaya bütüncü yaklaşım sağlanamayacaktır. Hekimin hastasına ne yaptığı kadar nasıl yaptığı da önemlidir. Hastaya bütüncü yaklaşımın sağlanması isteniyorsa sağlık mensuplarının sözleri, tavır ve hareketleri de ona göre olmalıdır. Tıp yazmalarında ve hastane vakfiyelerinde hastaya muamelenin önemi üstünde çokça durulur ve hekimin/failin hastasıyla nasıl konuşacağı ve ona nasıl davranacağı tanımlanır. Hastaya nezaketle davranmak tedavinin bir parçası sayıldığından tıbben önemli bulunur. Tıp metinlerinde hekime nasihatlerde hastanın beden rahatsızlığının psikolojik ve sosyal durumuyla bir bütün olarak dikkate alınması öngörülür. Hastayı bütüncü yaklaşımla tedavi etmenin gereğini, “hastanın gönlü, kalbi, hatırı hoş edilmeli” gibi ifadelerde buluyoruz. Tıpta modernleşme öncesinde hasta gönlünün şifasına verilen önem 19’uncu yüzyılın pozitivist yaklaşımıyla birlikte değer kaybetmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı hekimliği , darüşşifa , tıp yazmaları , hastaya bütüncü yaklaşım

The Influence of the Qualifications Required from an Ottoman Physician on a Holistic Approach to Patient’s Physical and Mental Health

Öz

We learn from the advices to physicians in medical manuscripts and the rules recorded in hospital (dar al-shifā’) foundation charters and stipulated for healthcare professionals during the Ottoman period that those involved in patient treatment and care were expected to possess certain virtues. According to these sources, the foundation of medical ethics was based on the physician's personality, that is, the ethics of virtues. Physicians were expected to possess certain virtues to properly practice their profession. Looking for certain personality traits in those who want to become physicians and those who will be assigned to a hospital is intended to reduce the problems that may arise from the physician in the future. Honesty, compassion, mercy, humility and being content with what one has are the most emphasized values. These qualifications, expected of healthcare professionals in Ottoman medicine, are essential for a holistic approach to the physical and mental health of patients. Without observing ethical values, a holistic approach to patients cannot be achieved. How a physician performs a patient's duties is as important as what they do. If a holistic approach to the patient is to be achieved, the words, attitudes, and actions of healthcare professionals should be aligned accordingly. The importance of how to treat a patient was emphasized in medical manuscripts and hospital endowments and how the physician/caregiver should speak to and treat their patient was defined. Treating the patient with kindness was considered a crucial part of treatment, making it a medically important concept. Medical texts often advise physicians to consider the patient's physical ailments holistically, along with their psychological and social circumstances. The need for holistic treatment is evident in phrases like "the patient's heart (gönül), soul and feelings must be pleased". The importance given to the healing of the patient’s negative emotionality before the modernization of medicine lost its value with the positivist approach of the 19th century.

Anahtar Kelimeler

Ottoman medicine , hospital (dar al-shifā’) , medical manuscripts , holistic treatment

Kaynakça

• Abbas Vesîm. Düstûru’l-Vesîm fî Tıbbı’l-Cedîd ve’l-Kadîm (1161/1748). İstanbul: Ragıp Paşa Kütüphanesi, No. 947. 494a-512b.
• Ahmed bin Bâli Fakih. Tercüme-i Hâvî fi-İlmi’t-Tıb. İ.Ü. Nadir Eserler Ktp., T. Y., No. 190. v. 295b.
• Emir Çelebi. Enmûzecü’t-Tıbb (1034/1624). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih No. 3530. 4a, 262b-263a.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi 1. Kitap. Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 1996.
• ---. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi 3. Kitap, Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 1999.
• Gevrekzâde Hasan. Risâle-i Kıyâfetnâme (Firâsetnâme). İ.Ü. Nadir Eserler Ktp., T. Y., No. 2695. v. 3.
• Gökbilgin, M. Tayyib. XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası; Vakıflar-Mülkler-Mukataalar. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., 1952.
• Hacı Paşa Hızır bin Ali el Hattâb. Kitâbü’ş-Şifâ ve’l-Eskâm (783/1381). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, A.Y., Ayasofya 3667. 276a.
• Hayrullah Efendi. Makalât-ı Tıbbiyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1259/1844.
• İbn-i Şerîf. Yâdigâr (825-832/1421-1428). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih 3647. 58ab-59ab.
• İbrâhim b. Abdullah, Alâim-i Cerrâhîn (911/1505). İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Müzesi, No. 125. 2b-3a.
• Kaysûnîzâde Nidâî. Menâfiü’n-nâs (974/1566). İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Müzesi, No. 112. 108ab.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edib. Süleymaniye Vakfiyesi. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1962.
• Miralay Mustafa Hâmî. Menâfiü’l-İnsân I. İstanbul: İstanbul Tophane-i Amire Matbaası, 1284/1868.
• Mîr Sâlih bin Havâbîn. Risâle fi’t-Tıb li-Mîr Sâlih. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2038. 3a.
• Mümîn İbn Mukbil Sinobî (Mukbilzâde Mü’mîn). Miftâhü’n-Nûr ve Hazâinü’s-Sürûr (846/1442). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye No. 1034/4. 93ab.
• Salih bin Nasrullah. Tercüme-i Akrabadin-i Cedid (1740). Ankara: Millet Ktp., No. 28.
• Sarı, Nil. “Toptaşı Nurbânû Valide Sultan Darüşşifası” I. Türk Tıp Tarihi Kongresi (17-18 Şubat 1988 İstanbul) Kongreye Sunulan Bildiriler. 169-177. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarihi Kurumu Yay., 1988.
• ---. Osmanlılarda Tıp Ahlakı, Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Yayınları, 2015.
• Şeyhî. Kenzu’l-Menafi‘ fi Ahvali’l-Emzice ve’l-Tabayi‘ (15. yy.). Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Müzesi, No. 316/2. v. 29b.
• Şuûrî. Ta‘dilu’l-Emzice (1088/1677). İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Müzesi, No. 279. v. 199.
• Taşkıran, Nimet. Haseki’nin Kitabı. İstanbul: Haseki Hastanesi Kalkındırma Derneği, 1972.
• Türk Vakfiyeleri No.1. Fatih Mehmet II Vakfiyeleri. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı Türk Vakfiyeleri, 1938.
• Ünver, A. Süheyl. Türk Eczacılık Tarihine Bir Nazar. İzmir: İzmir Karataş Eczacılık Özel Yüksekokulu Yayını, 1971.
• Yörükoğlu, Nihad Nuri. Manisa Bimarhanesi. İstanbul: İÜ Tıp Tarihi Enstitüsü Yay., 1948.