Türk Edebiyatında Manzum Tasavvuf Tarifleri: Tasavvuf-nâmeler

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 2, 145 - 163, 14.12.2022

Emine Yeniterzi

https://doi.org/10.32739/ustad.2022.2.33

Öz

Tasavvuf-nâmeler, Türk edebiyatındaki zengin çeşitlilikteki manzum dinî türlere ilave edilebilecek bir diğer türdür. Makalede, bu türü tanıtma amacıyla, ilk örneği 15. yüzyıl, son örneği de 20. yüzyıla ait on üç manzum tasavvuf tarifi ve tasavvuf-nâme ele alınmıştır. Bunlardan Dede Ömer Rûşenî ve Oğlanlar/Olanlar Şeyhi İbrâhîm Efendi’nin tasavvuf-nâmeleri türün adı verilmeden meşhur olan metinleridir. Sun’ullâh-ı Gaybî ve Rusçuklu Şeyh Ömer Zarîfî’nin manzumeleri de tasavvuf tarifi muhtevalarına dikkat çekilerek yayımlanmıştır. Sâdık Kemâlî, Seyyid Mehmed Emîn, İsmâîl Hikmetî, Şevkî ve Mehmed Kâsım Efendi’nin tasavvuf-nâmeleri ise bu yönlerine dikkat çekilmeden lisansüstü tezlerde ve bir dergide yer almıştır. Tasavvuf-nâme türüne dâhil edilemeyen ancak manzum tasavvuf tarifi muhtevası dolayısıyla, Cemâl-i Halvetî’nin Risâle-i Teşrîhiyye, müellifi meçhul Manzûme fî Beyân-ı Tezkiye-i İnsân ve Kadızâde Mehmed Efendi’nin Manzûme-i Akâ’id mesnevilerindeki ilgili kısımlar da türe ışık tutmaları hasebiyle makalede tanıtılmaktadır. Tespit edilen bu metinlerde tasavvufun mahiyeti, sûfîlerin sahip olmaları, dikkat etmeleri ve uymaları gereken hususlar ayrıntılarıyla anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Türk edebiyatı, Manzum Dinî Türler, Tasavvuf-nâme, Taṣawwuf-nāme, Religious Poetic Tradition

Tasawwuf-nâmes: Poetic Descriptions of Sufism in Turkish Literature

Öz

In Turkish literature, one of the genres that can be added to the rich variety of religious poetic tradition is Taṣawwuf-nāmes. In this article, thirteen different poetic descriptions of Sufism and taṣawwuf-nāmes will be reviewed in order to present this genre, the first examples belonging to the 15th century and the last to the 20th. Among them, the taṣawwuf-nāmes of Dede ‘Omar Rūshenī and the Shaykh Ibrāhīm are counted as the famous texts without mentioning the name of the genre. The poems of Ṣun‘ullāh-ı Gaybī and Sheikh ‘Omar Ẓarīfī were also published by emphasizing their descriptive contents of Sufism. The taṣawwuf-nāmes of Ṣādıḳ Kamālī, Seyyid Mehmed Amīn, İsmā‘īl Ḥikmetī, Shevḳī and Mehmed Ḳāsım were subjects of graduate theses and a journal, without emphasizing the aspects mentioned above. Related parts of the masnawis of Cemāl-i Ḥalvetī’s Risāle-i Teşrīḥiyye, Ḳāḍī-zāda Mehmed Efendi’s Manẓūme-i Aḳā’id and an anonymous work named Manẓūme fī Beyān-ı Tezkiye-i İnsān, which cannot be included in the genre of taṣawwuf-nāme but due to their contents regarding poetic descriptions of Sufism, they are also going to be presented in the article because they shed light on the genre. In these texts, issues like the nature of Sufism and how the Sufis should be are explained in detail, as well as the traits that they should pay attention to have.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Turkish Literature, Taṣawwuf-nāme, Religious Poetic Tradition

Kaynakça

• Abdullah. Manzûme. Süleymaniye Kütüphanesi, İbn-i Mirza Bölümü, No: 053.
• Arslan, Mehmet. Pendnâme-i Zarîfî. Sivas: Dilek Matbaacılık, 1994: 94-101.
• Cebecioğlu, Ethem. “Prof. Nicholson’ın Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tarifleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29, 1 (1987): 387-406.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yay. 1997.
• Çelebioğlu, Âmil. “Türk Edebiyatında Manzum Dinî Eserler”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay. 1998: 349-365.
• Dede Ömer Rûşenî. Âsâr-ı Aşk. Dersa’âdet: Şirket-i Sahâfiye-i Osmâniyye Matbaası, 1314.
• Deniz, Râsim. “Zarîfî’nin Yazma Tasavvuf-Nâmesi”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8,7 (1990): 215-226.
• Erginli, Zafer ve diğ. Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2006.
• Gider, Mahmut. Seyyid Mehmed Emîn Efendi Dîvânı (Tenkitli Metin-İnceleme). Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Gökbulut, Süleyman. Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi’nin Vahdetnâme/Usûl-i Muhakkıkîn’i Işığında Tasavvufî Görüşleri (İnceleme ve Metin). Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Haksever, Ahmet Cahid. “Tasavvufa Giriş”. Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Özköse, 4. bs. 13-19, Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• [İsmâ’îl Hikmetî]. Dîvân-ı Hikmetî el-Uşşâkî, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Yazmaları Bölümü, No: 1545.
• Karakurt, Ezrail. Manzûme-i Fî-Beyân-ı Tezkiye-i İnsân İsimli Mesnevî’nin Metin ve Tahlili. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Kınay, Nilay. Sadık Kemalî Divanı (Dürretü’l-Uşşak). Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Kızıltaş, Abdulkadir. Seyyid Mehmed Emin Baba: Hayatı Edebi Kişiliği Divanı ve İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Koçoğlu, Turgut. “Rusçuklu Zarîfî Ömer Baba ve Manzum-Mensur Tasavvuf Terimleri Lügatçesi: Istılahât-ı Meşâyıh”. Turkish Studies-Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7, 3 (2012): 1751-1776.
• Kurt, Volkan. Sâdık Kemâlî, Dürretü’l-Uşşâk (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Levend, Agâh Sırrı. “Dinî Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 371 (1972): 35-80.
• Mehmed Kâsım, “Tasavvuf Nedir”, Cerîde-i Sûfiyye, 49, 11 Receb 1331-3 Haziran 1329:11.
• Molla Ahmed İlâhî. Tasavvuf-nâme İnceleme-Metin-Sadeleştirme-Tıpkıbasım. haz. Mücahit Kaçar ve Ahmet Akdağ, İstanbul: Büyüyen Ay Yay. 2015.
• Müftüoğlu, Hatice Vildan. Seyyid Dîvanı (Mehmed Emin B. Mehmed Kâsım Halvetî) (İnceleme, Metin). Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Öngören, Reşat. “Tasavvuf”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 40, 2011: 119-126.
• Öztürk, Ali. “Halvetî Şiir Geleneği İçerisinde Sun’ullâh-ı Gaybî (1087/1676’dan sonra)’nin Yeri ve Tasavvuf Tarifi”. Kütahyalı Bilge Şair Sunullah-ı Gaybî ve Dönemi, ed. B. Kemikli-E. Ögcem, 147-156, Bursa: Dumlupınar Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2016.
• Sarıoğlu, Leyla Alptekin- Himmet Konur. “Cemâl-i Halvetî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cemali-halveti (e.t. 25.08.2022)
• Sarıoğlu, Leylâ Alptekin. Cemâl-i Halvetî’nin Tasavvufî Mesnevîleri (Metin-İnceleme). Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Sona, Fatih. İsmail Hikmetî ve Dîvânı. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Şenarslan, Necip Fazıl. Rûşenî Dede Ömer Aydınî Külliyâtı (Miskin-Nâme, Şobân-Nâme, Der Kasemiyât ve Münâcât, Der Medh-i Mesnevî-i Ma’nevî-i Mevleviyyet, Ney-Nâme, Kalem-Nâme, Divan) Dil İncelemesi-Metin-Dizin. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2020.
• Taşdelen, İshak. Şevkî Hasan Tahsin İstanbulî Divanı (Transkripsiyonlu Metin ve Sadeleştirme). Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Yağız, Gülseren. Kâsımzâde es-Seyyid Muhammed el-Bursevî Dîvânı Transkripsiyonlu Metni. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
• Yılmaz, Nuri Yılmaz. Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi Külliyatı. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Zarîfî. Pend-nâme. Süleymaniye Kütüphanesi Tercüman Bölümü, No: 266, 27b-29b.