Horasan İrfanını Anadolu'ya Ulaştıran Kaynak Eserlerden Menâkıb-ı Şeyh Zâhid-i Geylânî

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 1, 98 - 109, 02.07.2024

Namiq Musalı

Öz

XIII. asırda İslâmî irfanın bayraktarlığını yapmış olan gönül erlerinden birisi de Şeyh Tâceddîn İbrahim Zâhid Geylânî’dir. Ataları Horasan’dan (bugünkü Türkmenistan’ın Merv bölgesinden) Azerbaycan’ın Lenkeran yöresine gelip yerleşmiş olan bu zat, erken gençlik döneminde Sühreverdiyye tarikatının Ebheriyye koluna intisap etmiş, 55-60 yaşlarında irşad faaliyetlerine başlamış, bu amaçla seyahatlere çıkmış, insanları Hak yoluna seslemiş, binlerce mürid ve halife yetiştirmiş, gönüllerde taht kurmayı başarmıştır. Devrin sultanları, özellikle İlhanlı hükümdarı Gazan Han üzerinde büyük bir etki sahibi olan Geylânî, ona âdil yönetimle ilgili öğütler vermekten çekinmemiştir. Yaşadığı bölgenin içtimai hayatında mühim rol alan Şeyh Zâhid, muazzam bir manevî miras bırakıp gitmiştir. Türk-İslâm tarihinde büyük ehemmiyet taşıyan Safeviyye, Halvetiyye, Bayramiyye, Celvetiyye vs. gibi tarikatların silsilesi bu mümtaz şahsiyete ulaşmaktadır. Türbesi günümüzde Lenkeran’ın Şıhakeran (Hilyekeran) köyünde bulunmakta ve halk tarafından ziyaret edilmektedir.
Araştırmalarımız sırasında Şeyh Zâhid’in şimdiyedek bilinmeyen menâkıbına ulaşmış bulunuyoruz. Kastamonu Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içinde (37 Hk 2694, vr. 97a-133a) yer alan bu eser toplam 55 bölümden ibarettir. Şeyh Zâhid Menâkıbı, Anadolulu Mehmed b. Abdüllatif tarafından XV. yüzyılda kısmî olarak Farsçadan Türkçeye çevrilmiştir. Eserin Farsça orijinali günümüze ulaşmamıştır. Makalede Şeyh Zâhid Menâkıbı hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Zâhid-i Geylânî, Menâkıb, tasavvuf, Horasan, irfan

Manāqib e Sheikh Zāhed Gilānī: A Treatise That Brought ‘irfān Tradition from Khorāsān to Anatolia

Öz

One of the prominent figures of Islamic mysticism (sufism) in the 13th century was Sheikh Tajaddīn Ibrāhim Zāhed Gilānī. His ancestors migrated from Khorasan (from Merv area of the modern Turkmanistan) to Lankaran district of Azerbaijan. He was initiated into the Abhariyya branch of the Suhravardiyya sect at the beginning of his youth and began propaganda activities as a religious leader when he was in his late fifties. He traveled for this purpose, invited people to the path of truth, educated thousands of disciples and khalifas and managed to win the love of people. Gilānī had a great influence on the sultans of that era, especially on the Ilkhanid ruler Gazan Khan and gave him some valuable advice about fair government. Sheikh Zāhed, who played an important role in the social life of the region in which he lived, left a large moral legacy behind. The lineage of the most influential orders of the Turkic-Islamic world as Safaviyya, Khalvatiyya, Bayramiyya, Jalvatiyya reaches to this outstanding personality. His shrine is located in Shikhakaran (Hilyakaran) village of Lankaran district today and is frequently visited by the people ot the area.During our research, we achieved the unknown hagiography (Manāqib) of Sheikh Zahed. This work, which is a section of a manuscript book, is in the Kastamonu Manuscript Library (37 Hk 2694, vr. 97a-133a) and consists of 55 chapters. Hagiography of Sheikh Zāhed was partially translated from Persian to Turkish by Meḥmed b. ‘Abd al-Laṭīffrom Anatolia in the 15th century. The Persian original of the work has not survived to this day. This paper aims to give information on the manuscript of Sheikh Zāhed’s Manāqib.

Anahtar Kelimeler

Sheikh Zâhid-i Gilânî, Menâkıb, sufism, Khorasan, wisdom

Kaynakça

• Aday, Erdal. “Horasan Erenleri’nin Menkıbevi Şahsiyetlerindeki Ortak Özellikler”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması Bildirileri. Ed. Ejder Okumuş. II: 383-393. Eskişehir: Türk Dünyası Vakfı, 2014.
• Altunkaya, Mustafa. “Horasan Tasavvuf Ekolü ve Özellikleri”, Turkish Studies 11/2 (2016): 127-148.
• Bilgin, Azmi. “Osmanlı Şiirinde Ölmeden Önce Ölme Temi”, Kubbealtı Akademi Mecmuası 36/2 (2007): 42-53.
• Gaffârîferd, Abbaskuli. “Hâstgâh-ı Niyâkân-ı Şeyh Zâhid ve Mahall-i Künûnî-i Ârâmgâh-ı Û”, Pejûheşnâme-i Târîh 3/12 (1387): 65-81.
• Gökbulut, Süleyman. “İbrahim Zâhid Gîlânî Üzerine Bir İnceleme”, Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Sufi Araştırmaları Dergisi 7/13 (2016): 47-64.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. 100 Soruda Tasavvuf. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1985.
• Harman, Ömer Faruk. “İdris”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXI, 2000, 478-480.
• Hidâyet, Rızakulu Han. Tezkire-i Riyâzü’l-‘Ârifîn. Be kûşiş-i Seyyid Razî Vâhidî ve Suhrâb Zâri‘. http://www.sufi.ir/books/download/farsi/hedayat/riaz-ul-arefin.pdf. Erişim Tarihi: 05.03.2019.
• İbn Bezzâz Erdebîlî. Safvetü’s-Safâ. Mukaddime ve tashîh: Gulâm Rıza Tabâtabâî Mecd. Tebriz: İntişârât-ı Musahhih, 1373.
• Konur, Himmet. “Horasan’ın İslam ve Tasavvuf Tarihine Katkısı (H. I-V. asırlar)”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2005): 3-27.
• Mecmua, Kastamonu Yazma Eserler Ktp., 37 Hk 2694, vr. 97a-133a.
• Melville, Charles. “History and Myth: the Persianisation of Ghazan Khan”. Irano-Turkic Cultural Contacts in the 11th – 17th Centuries, ed. by Eva M. Jeremias, 133-160. Piliscsaba: The Avicenna Institute of Middle Eastern Studies, 2003.
• Musalı, Namiq. Şeyh Zâhid Geylânî ve Menâkıbı. Kastamonu: Hz. Pir Şeyh Şa’bân-ı Veli Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• Senâî, Hekim Ebü’l-Mecdûd b. Âdem. Dîvân-ı Senâî. Be kûşiş-i Ali Muhammed Sâbirî, Rukiye Tîmûrî ve Ruhullah Muhammedî, http://www.sufi.ir/books/download/farsi/sanai/divane-sanaie-noskheh2.pdf. Erişim Tarihi: 09.02.2018.
• Serin, Rahmi. İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler. İstanbul: Petek Yayınları, 1984.
• Taşğın, Ahmet. “Piri Türkistan’ın Nefesinin Rum Diyarına Ulaşması: Ölmeden Önce Ölmek”, Türk Yurdu Dergisi 105/352 (2016): 32-34.
• Trimingham, John Spencer. The Sufi Orders in Islam. London: Oxford University Press, 1971.
• Yılmaz, H. Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensâr Neşriyat, 2004.
• ---, Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı. İstanbul: Erkam Yayınları, 1999.