A Study on the Inclusion of Sufism in the Bibliographical Works Kitāb al-Fihrist, Irshād al-qāṣid, Miftāḥ al-sa‘ādah, and Tartīb al-‘ulūm

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 1, 3 - 19, 10.06.2025

Sümeyye Arpacı

https://doi.org/10.32739/ustad.2025.7.74

Öz

The classification of sciences, which began with the translation of pre-Islamic philosophical works, was also carried out by Islamic scholars. The classification of sciences was an attempt to determine the boundaries and areas of interest of the branches of sciences and to present them through the lens of a certain theory. While some of them were classified as sciences acquired only through reason (‘aql), others were defined as transmitted or revealed knowledge (waḥy) to be the font of all truths. While these scientific classifications defined the boundaries of the sciences, they also revealed the relationship between them. Thus, bibliographical works are important in terms of revealing the literal output of the heritage of Islamic culture and civilisation and shed light on our cultural history. The subject of this study is a brief overview and evaluation of the Sufi elements, Sufi personalities and situating Sufism as a science among the classifications of sciences. As it is not practically possible to evaluate all the extant bibliographic works hitherto written, this study focuses on four different books, written in chronological order below: Kitāb al-Fihrist of Ibn al-Nadīm,
Irshād al-qāṣid of Ibn al-Akfānī, Miftāḥ al-sa‘ādah of Taşköprizâde, and Tartīb al-‘ulūm of Saçaklızâde.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Al-Fihrist , Irsâdu'l-Kasıd , Miftâhu's-Saâde , Tertîbu'l-Ulûm , Ibnu'n-Nedîm , Taskoprizade , Classification of Sciences

Kitâbü’l-fihrist, İrşâdü’l-kāsıd, Miftâhu’s-saâde ve Tertîbü’l- ‘ulûm Adlı Bibliyografik Eserlerde Tasavvuf İlminin Nasıl Yer Aldığına Dair Bir İnceleme

Öz

İslam öncesine ait felsefe eserlerinin tercümesiyle başlayan ilimler tasnifi, İslâm âlimleri tarafından da yapılmaya başlanmış ve devam ettirilmiştir. Bu tasnif ile ele alınan, incelenen ilim dallarının sınırları ve ilgi alanları belirlenmeye çalışılmış ve belirli bir teori çerçevesinde okuyucuya sunulmuştur. Bunlardan bazıları salt akıl melekesiyle ulaşılan ilimler iken bazıları da vahyi bilginin en üst hakikat kabul edilmesiyle sınıflandırılan ilimler olmuştur. Böylelikle bu ilmî tasnifler ile ilimlerin hudutları belirlenirken bu ilimlerin kendi aralarındaki ilişkiler de ortaya konulmuştur. İslâm kültür ve medeniyetine ait mirasın literal dökümünü yapması bakımından bibliyografik eserler önem arz etmekte ve kültürel tarihimize ışık tutmaktadır. Çalışmada üzerinde durulan konu, ilim tasnifleri arasında yer bulan tasavvuf disiplini çerçevesinde ilgili eserlerin tasavvufî öğelere, tasavvufî şahsiyetlere ve bir ilim olarak bu tasnifler arasında tasavvufun nasıl konumlandırıldığına dair özet niteliğinde bir bakış ve değerlendirmedir. Makalenin sınırlılığı bakımından günümüze kadar yazılmış bütün bibliyografik eserleri değerlendirmek mümkün olmadığından, incelemeye tâbî tutulan eserler, kronolojik sıralamaya göre İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist, İbnü’l-Ekfânî’nin İrşâdü’l-kāsıd, Taşköprizâde’nin Miftâhu’s-saâde ve Saçaklızâde’nin Tertîbü’l-‘ulûm adlı eserleri ile sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , El-Fihrist , İrşâdü'l-Kasıd , Miftâhü's-Saâde , Tertîbu'l-Ulûm , İbnü'n-Nedîm , Taşköprizâde , İlimler Tasnifi

Kaynakça

• Akın, Adem ve Remzi Demir. “Saçaklızâde Muhammed İbn Ebî Bekr El- Marâşî ve Tertîb el-‘ulûm Adlı Eseri”. OTAM Dergisi, 16 (2004): 1-64.
• Arıcı, Mustakim ve Mehmet Arıkan (ed.). Taşradan Merkeze Bir Osmanlı Ulema Ailesi: Taşköprülüzâdeler ve İsâmüddin Ahmed Efendi. İstanbul: İlem Yayıncılık, 2020.
• Arpacı, Sümeyye. “Şeyhzâde Mustafa Kocevî’nin Noktatü’l-Beyân Adlı Eseri: Neşir ve İnceleme”. Yüksek Lisans, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Arslan, Ali. “İbnü’l-Ekfâni’nin (ö.749/ 1348) İlimleri Tasnifi ve Bu Tasnifte Hadis İlmi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [BOZİFDER], 18 (2020): 15-39.
• Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer. Lisânu’l-mîzân. thk. Selmân Abdu’l-Fettâh Ebû Gudde. Lübnan: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• Atay, Hüseyin. “Bazı İslam Filozof ve Düşünürlerine göre İlimler Sayımı ve Tasnifi”. A.Ü.İ.F. İslami İlimler Enstitüsü Dergisi, 4 (1980): 1-41.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri I-IIIII. Haz. A. Fîkri Yavuz. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. 5. Baskı. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
• Çakmaklıoğlu, Muhammet Mustafa. Tasavvuf. Ankara: Bilay Yayınları, 2020.
• Çınar, Selime. “Fârâbî’den Taşköprizâde’ye: İslam Medeniyetinde İlimler Tasnifinin Gelişimi”. Yüksek Lisans, Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi Medeniyetler İttifakı Enstitüsü, 2014.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İbnü’l-Ekfânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXI, 2000, 22-24.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâʾü ʿulûmi’d-dîn. Kahire: 1332.
• Gel, Mehmet. “XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme”. Nazariyat 4, 3 (2018): 115-177.
• Hallâc-ı Mansûr. Kitâbü’t-Tavâsîn. Çev. Yaşar Nuri Öztürk. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1976.
• Hamevî er-Rûmî, Yâkūt. Muʿcemü’l-üdebâ irşâdü’l-erîb ilâ marifeti’l-edîb. Thk. İhsân Abbâs. Lübnan: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hatiboğlu, İbrahim. “İbn Ebü’d-Dünyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XIX, 1999, 457-462.
• İbnü’l-Ekfânî, Muhammed b. İbrahim b. Sâid el- Ensârî. İrşâdü’l-kāsıd ilâ esne’l-makâsıd. Thk. Abdülmünîm Muhammed Ömer. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arab’i, ty.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İbnü’n- Nedim. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, ty.
• İzmirli, Betül. “en-Nedîm’in [İbnü’n-Nedîm] el-Fihrist Adlı Eserinde Sûfîlere ve Tasavvufa Yaklaşımı”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5, 2 (2019): 1183-1216.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbnü’n-Nedîm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXI, 2000, 171-173.
• Kayacık, Ahmet. “Saçaklızâde’nin İlimler Sınıflamasına Dair Görüşleri”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu, İstanbul: Maraşder-Kahramanmaraş Belediyesi, 2005, I: 81-88.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed. et-Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. Thk. Mahmud Emîn en-Nevevî, 2. Baskı. Kāhire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1400/1980.
• Konur, Himmet. “Sufi ve Tasavvuf Kavramlarının Tarihi Üzerine”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 21, 41 (2020): 104–115.
• Öngören, Reşat. “Sûfi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXVII, 2009, 471-472.
• Özcan, Tahsin. “Saçaklızade Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXV, 2008, 368.
• Pattabanoğlu, Fatma Zehra. “Taşköprizâde’nin Felsefe, Kelam ve Tasavvuf İlimlerine Bakışı”. II. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Veli Sempozyumu, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi. Tertîbu’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-Beşâiru’l-İslâmiyye, 1408.
• ---. Tertîbu’l-‘ulûm. Çev. Zekeriya Pak ve M. Akif Özdoğan. Kahramanmaraş: Ukde Kitaplığı, 2009.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “Taşköprülüzade’de İlim ve Felsefe”. Osmanlı Bilim Tarihinde Taşköprülüzadeler Sempozyumu. Ed. Celil Güngör. Kastamonu: Taşköprü Belediyesi Yayınları, 2006.
• Sezgin, Fuat. Bilim Tarihi Sohbetleri. 14. Baskı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• ---. İslâm Bilim Tarihi Üzerine Konferanslar. 4. Baskı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Stewart, Devin. “The Structure of the Fihrist: Ibn al-Nadim as Historian of Islamic Legal and Theological Schools.” International Journal of Middle East Studies 39, 3 (2007): 369-387.
• Şenel, Cahid. “İbnü’l-Ekfani‘nin ‘İrşadü’l-kāsıd’ı ve ‘Nevâmîs’in İlimler Sınıflandırması Literatüründe Yer Edinme Süreci”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, (2016): 189-221.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûâti’l-ulûm. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• ---. Medînetü’l-ʿulûm. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, 791; Köprülü Ktp., 1387.
• ---. Mevzûâtü’l-‘ulûm. Çev. Kemâleddin Mehmed Efendi. İstanbul, 1313.
• Uludağ, Süleyman. “Hallac-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XV, 1997, 377-381.
• ---. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Taşköprizâde Ahmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XV, 2011, 151.
• Yazıcı, Tahsin. “Ebû Hafs el-Haddâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, X, 1994, 127-128.