تحقيق «الجوهرة المنيفة في شرح وصية أبي حنيفة» لملا حسين بن إسكندر الرومي الحنفي

Yıl 2022, , 133 - 206, 31.12.2022

Ünal Şahin

https://doi.org/10.5281/zenodo.7400763

Öz

إن الجوهرة المنيفة في شرح وصية أبي حنيفة من تأليف ملا حسين بن إسكندر الرومي الحنفي، أحد علماء الدولة العثمانية، وقد توفي في نحو عام 1084هـ/1673م. تشير المصادر إلى وجود "ست وثلاثين نسخة" من الجوهرة المنيفة في المكتبات التركية. وقد شاعت الرسائل المنسوبة لأبي حنيفة بعد وقت قصير من تأليفها. تحظى رسائل وصية أبي حنيفة بإجماع عام بين الناس لأنها تتضمن أسس العقيدة والكلام، وهي مسائل بُحثت في مجلس أبي حنيفة من قِبَل رجال مشهورين خلصوا إلى نتائج نهائية، ومن الشخصيات البارزة في ذلك المجلس الإمام زفر (ت. 158/775)، وعافية بن يزيد (ت. 180/796)، وأبو يوسف (ت. 182/798)، والإمام محمد (ت. 189/805)، وحسن بن زياد (ت. 204/819) ورجال آخرون كانوا يحضرون في ذلك المجلس. حظيت هذه الرسائل بشهرة واسعة واهتمام كبيرٍ بعد عصر أبي حنيفة، وألّفت عشرات المؤلفات والبحوث عن تلك النصوص المذكورة. وقد أثّرت رسائل أبي حنيفة تأثيراً كبيراً في جوانب عدّة من معارف العصور اللاحقة، ولا سيما في تأسيس متون أهل السنة والجماعة. وقد كان للفقه الأكبر والوصية مكانة خاصة لدى أهل السنة والجماعة. تشير الوثائق المكتوبة ونُسَخ الشروح إلى أن رسائل أبي حنيفة كانت شائعة بكثرة في البلاد وتُقرأ كثيراً، وأن نُسخ الوصية كانت تُستخدم على نطاق أوسع من استخدام الفقه الأكبر. أما الجوهرة المنيفة فهي من أشهر الشروح من بين دراسات الوصية. شرَح ملا حسين بن إسكندر الرومي الوصية على أساس منهج السلف، وقد أفاد كثيراً في تأليفه من كتب: بحر الكلام للنسفي (ت. 508/1114)، وشرح الوصية للبابرتي (ت. 786/1384)، ودقائق الأخبار للقاضي عبد الرحمن، وهيئة السنية للسيوطي (ت. 911/1505)، والترغيب والترهيب للمنذري. وعلى الرغم من أن هذه الكتب كانت مصادر تأليفه الأصلية لكنّه روى في نهاية الشرح أحاديث كثيرة حول الجنة والنار عن كتاب الترغيب والترهيب، كما نقل المؤلف في نهاية الرسالة روايات ضعيفة أو إسرائيليات عن كتاب قصص الأنبياء للثعلبي (ت. 427/1035)، ولعلّ هذه الروايات لا ينبغي عرضها في نصوص العقيدة لما تخلّفه من شكوك ومشاكل. وعلى كل حال يمكن تقييم تلك الروايات والاقتباسات التي أوردها المؤلف في الإطار المعرفي ومنهج التأليف في ذلك العصر والظروف التي عاشها المؤلف. إن النسخة التي كتبها المؤلف أو النسخة المقابلة لنسخة المؤلف لم نعثر عليها في المكتبة السليمانية، ولذا فقد اعتمدنا في تحقيقنا هذا على أربع مخطوطات مختلفة، وقد شكّل متن المخطوطة الأقدم أساس عملنا، ولكن في الحالات التي تكون فيها أخطاء النسخة الأقدم واضحة والعبارات الموجودة في النسخ الأخرى أكثر دقة ووضوحاً فإننا كنّا نرجّح عليها تلك النسخ، مع الإشارة إلى تلك الاختلافات في الحاشية. وقد التزمنا قواعد مركز البحوث الإسلامية (ISAM) أساساً في عملية تحقيقنا.

Anahtar Kelimeler

أبو حنيفة, الإيمان, الوصية, الفقيه الأكبر, حسين بن إسكندر الرومي, الجوهرة المنيفة

The Critical Edition and Evaluation on Husain b. Iskendar al-Rūmī’s al-Jawhara al-Munīfa fi Şarhi Vaṣiyyati Abū Hanīfa

Öz

The work al-Jawhara al-Munīfa fi Şarhi Waṣiyyati Abū Hanīfa’ which is written by Ottoman scholar Molla Husain b. Iskendar al-Rūmī (d.1084/1673) is a commentary (sharh) on Abū Hanīfah’s al-Vasiyya. It is stated that there are “thirty-six copies” of al-Jawhara al-Munīfa in Turkish libraries. The treatises attributed to Abu Hanifa became popular soon after they were written. These works, which can be seen as texts of social consensus, contain the basic issues of creed and kalam. These issues were discussed Abu Hanifa’s assembly were debated by the leading figures, and they reached to the final points. Among the leading figures of this assembly, such as, Imam Zufar (d. 158/775), Abu Yūsuf (d. 182/798), Imam Muhammad (d. 189/805), Hasan b. Ziyād (d. 204/819), Afiye b. Yazīd and others. These treatises were widely accepted after Abū Hanifa; and dozens of studies were conducted on the aforementioned texts. The treatises of Abū Hanīfa deeply influenced the later period. His works played a role as the founding text for Ahl as-Sunnah and Jamaat. ‎In this regard, especially, al-Fiqh al-Akbar and al-Vasiyya had a special place. Depending on number of written documents and the copies of commentaries, it could be said that the works of Abū Hanīfa used in Ottoman lands all those indicate that al-Vasiyye was used more widely than of al-Fiqh al-Akbar. On the other hand, al-Jawhara al-Munīfa is one of the most popular commentaries among the studies on al-Vasiyya. al-Jawhara al-Munīfa is one of the most popular commentaries among the studies on al-Vasiyya. Mullah Husain b. Iskendar al-Rūmī commented on the work with the classical method. Here, particularly, Bâbertî’s (d. 786/1384) commentary on al-Vasiyya copied a bit more than Nesefī’s (d. 508/1114) Bahru’l-Kelâm, Abdürrahim b. Ahmed’s Dekāiku’l-ahbār and Suyûtî's (d. 911/1505) al-Hayʾetü’s-seniyye fi’l-hey’eti’s-sunniyye. Along with these, at the end of the commentary, the commentator narrated many hadiths ‎about heaven and hell from et-Tergīb ve’t-terhīb. At the end of the text, it is seen that the ‎author has included the narrations are weak, fabricated or in the form of Israiliyyat and points ‎to the Kasasu’l-anbiyâ of Saʻlebî (d. 427/1035) as a source. However, it is needed to be noted ‎that it is not appropriate to include such narrations in the text of the creed. Because the ‎presence of such expressions in the issues related to the creed brings with it some problems. ‎However, the transfers laid out by the author should be evaluated under the language of ‎knowledge in his own period and the existing conditions of that time. ‎The copy that written by the author or the copy that corresponded to the copy of the author was not found in the Süleymaniye library. Four different manuscripts were used in the examination of this treatise. In the selection of the manuscript, the earliest dated manuscript constituted the main text. However, in cases where the errors are obvious or the phrases in other copies are more accurate, that copy is preferred, and the differences are indicated in the footnote. The rules of the Islamic Studies Center (ISAM) were taken as the basis for the investigation (tahqīq).

Anahtar Kelimeler

Abū Hanīfe, Faith, al-Vasiyye, al-Fıkh al-Ekbar, Husain b. Iskendar al-Rūmī, al-Jawhara al-Munīfa, أبو حنيفة, الإيمان، الوصية، الفقيه الأكبر، حسين بن إسكندر الرومي، الجوهرة المنيفة, الوصية, الفقيه الأكبر, حسين بن إسكندر الرومي, الجوهرة المنيفة

Molla Hüseyin b. İskender er-Rûmî’nin el-Cevheratü’l-münîfe fi Şerhi Vasiyyeti Ebî Hanîfe Adlı Eserinin Tahkikli Neşri

Öz

el-Cevheratü’l-Münîfe fi şerhi Vasiyyeti Ebî Hanîfe isimli bu eser, Osmanlı dönemi âlimlerinden Molla Hüseyin b. İskender er-Rûmî (öl. 1084/1673 civarında) tarafından Ebû Hanîfe’nin el-Vasiyye’si üzerine yazılmış bir şerhtir. el-Cevheratü’l-münîfe’nin Türkiye kütüphanelerinde otuz altı nüshası olduğu belirtilmektedir. Ebû Hanîfe’ye nisbet edilen risaleler, zaman içinde yaygınlık kazanmıştır. Toplumsal mutabakat metinleri olarak görülebilecek olan bu eserler, akâid ve kelam konularının temel meselelerini içermektedir. Ebû Hanîfe’nin meclisinde ele alınarak tartışılan bu meseleler, meclisin önde gelen simalarınca müzakere edilmiş ve belli sonuçlara varılmıştır. Bu meclisin önde gelen isimleri arasında İmam Züfer (öl. 158/775), Ebu Yusuf (öl. 182/798), İmam Muhammed (öl. 189/805), Hasan b. Ziyâd (öl. 204/819) ve Afiye b. Yezîd gibi kimseler bulunmaktadır. Bu risaleler Ebû Hanîfe’den sonra çok benimsenmiş ve söz konusu metinler üzerine onlarca çalışma yapılmıştır. Ebu Hanife’nin risaleleri sonraki dönemi derinden etkilemiştir. Bunlardan özellikle el-Fıkhu’l-ekber ve el-Vasiyye’nin ayrı bir yeri olmuştur. Osmanlı topraklarında Ebû Hanîfe’nin eserleri üzerine yapılan çalışmalarda el-Vasiyye’nin, el-Fıkhu’l-ekber’den daha fazla tutulduğu yazma eser nüsha sayılarına ve şerhlerine dayanılarak söylenebilir. el-Cevheratü’l-Münîfe, el-Vasiyye üzerine yapılan çalışmalar arasında en fazla ilgi gören şerhlerdendir. Molla Hüseyin b. İskender er-Rûmî, eseri klasik metotla şerh etmiş, bu esnada özellikle Bâbertî’nin (öl. 786/1384) el-Vasiyye şerhi, Nesefî’nin (öl. 508/1114) Bahru’l-kelâm’ı, Abdürrahim b. Ahmed el-Kādî’nin Dekâiku’l-ahbâr’ı ve Suyûtî’nin (öl. 911/1505) el-Heyʾetü’s-seniyye fi’l-heyʾeti’s-sünniyye’sinden oldukça nakilde bulunmuştur. Bunlarla birlikte şârih kitabın sonunda cennet ve cehennemle alakalı et-Terğîb ve’t-terhîb’den birçok hadis nakletmiştir. Müellif, metnin sonunda zayıf, uydurma ve İsrailiyyat kabilinden olan nakillere yer vermekte, kaynak olarak ise Saʻlebî’nin (öl. 427/1035) Kasasu’l-enbiyâ’sına işaret etmektedir. Ancak akâid metninde bu tarz rivayetlerin nakledilmesinin uygun olmadığı belirtilmelidir. Zira akideyi taalluk eden meselelerde bu tarz ifadelerin yer alması birtakım problemleri de beraberinde getirmektir. Ancak müellif tarafından serdedilen nakillerin kendi dönemindeki ilim dili ve bulunduğu şartlar altında değerlendirilmesi gerekmektedir. el-Cevheratü’l-Münîfe’nin müellif veya müellif nüshasına mukabele edilmiş nüshasına Süleymaniye Kütüphanesi’nde rastlanılmamıştır. Risalenin tahkikinde dört farklı nüsha kullanılmıştır. Nüsha seçiminde en erken tarihli nüsha ana metni oluşturmuştur. Ancak yanlışlığı açık olan veya diğer nüshalardaki ibarelerin daha doğru olması durumunda, o nüsha tercih edilmiş ve farklara dipnotta işaret edilmiştir. Tahkik yapılırken İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) tahkik kuralları esas alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Akaid, el-Vasiyye, el-Fıkhu’l-Ekber, Hüseyin b. İskender er-Rûmî, el-Cevheratü’l-Münîfe., Abū Hanīfe, Faith, al-Vasiyye, al-Fıkh al-Ekbar, Husain b. Iskendar al-Rūmī, al-Jawhara al-Munīfa, الإيمان، الوصية، الفقيه الأكبر، حسين بن إسكندر الرومي، الجوهرة المنيفة, الوصية, الفقيه الأكبر, حسين بن إسكندر الرومي, الجوهرة المنيفة

Kaynakça

• Akdağ, Eyyup. “Ebû Hanîfe’ye Nisbet Edilen el-Vasiyye Adlı Eserin Kastamonu İl Halk Kütüphanesi’nde Bulunan Yazma Nüshalarının Değerlendirilmesi”. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu I (2017), 109-121.
• Aytekin, Arif. “Bâbertî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/388. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çelebi, İlyas. “el-Usûlü’l-Münîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Demir, Abdullah. “Osmanlı Âlimlerinin Ebû Hanîfe’nin Akâid Risâlelerini Konu Edinen Eserleri = The Works of Ottoman Scholars on Abu Hanifa’s Article of Faith”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi XIV/28 (2016), 169- 226.
• Hanîfe, İmam-ı A’zam Nu’mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh Ebû. Tercüme-i Vasiyyetname-i İmam-ı A’zam. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1264.
• Koca, Ferhat. “Molla Hüsrev”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/252-254. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Mafrachi, Muhammed Ahmed Hamad al-. Ebu Hanife’nin “Zuhûru’l-Atiyye fî Şerhi’l-Vasiyye” Adlı Eserinin Tahkîki. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Mertoğlu, Suat. “Saʻlebî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/29. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Öz, Mustafa. “el-Vasiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/545-546. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Öz, Mustafa. İmam-ı Azam’ın Beş Eseri, İFAV Yayınları, 2018.
• Özen, Şükrü. “Zâhidî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/81. İstanbul: TDV Yayınları, (2013),
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/131-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlıḡı, 2012.
• Yurdagür, Metin. “Lekânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. ‎27/130-131.‎ İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Yüksel, Emrullah. “Cevheretü’t-tevhîd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/458. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.