Proposed Solutions to the Problem of the Creation of Human Acts: The Case of Risāla fī Bayān al-Meẕāhib

Yıl 2024, Sayı: 13, 59 - 96, 01.07.2024

Adem Sünger

https://doi.org/10.5281/zenodo.12526711

Öz

The relationship between human freedom and moral responsibility and God's knowledge, will and power has been one of the most debated issues throughout the history of Islamic thought. These debates have led to the emergence of three different solutions: jabr, tafwīz, and kesb. The intellectual struggle between the aforementioned supporters paved the way for the further deepening and expansion of the problem of human actions. The disagreement over human actions was not limited to the Jabriyya, Muʿtazila, Ashʿariyya, and Māturīdiyya factions, but caused differences of opinion even among scholars with the same sectarian identity. For example, Ashʿarite scholars such as Abū Bakr al-Bāqillānī (d. 403/1013), Abū Ishāq al-Isfarāyīnī (d. 418/1027), and Imām al-Haramayn al-Juwaynī (d. 478/1085) differed from Abū al-Ḥasan al-Ashʿarī (d. 324/935-36) and from each other on a number of issues. Although the Māturīdī school of theology presents a more holistic view than the Ashʿarī school, there are still some controversial issues such as to whom the proposed solution to the issue of human actions should be attributed and whether the Māturīdī view is related to the approach of al-Bāqillānī or Isfarāyīnī. In addition to all these, the inclusion of Islamic philosophers in the discussions on human actions has brought about different discussions in addition to the existing ones. This situation, on the one hand, made the issue of human actions more intricate, and on the other hand, led to the development of an important literature around the problem in question. As a matter of fact, the process of textualisation, which started in the early periods through the mutual refutations of the supporters of qadar and jabr, was enriched with different treatises written over time. The content of such treatises was largely shaped according to the authors’ sectarian identity or preferred view. The present work, Risāla fī beyān al-maẕāhib, is part of this literature on human actions. The treatise presents seven proposed solutions to the problem of human actions, namely the Jabriyya, Muʿtazila, philosophers, Abū Ishāq al-Isfarāyīnī, Abū Bakr al-Bāqillānī, Ashʿarites, and Abū Mansūr al-Māturīdī (d. 333/944). The treatise is written from a Māturīdī perspective. In this framework, on the one hand, the conditions necessary for the occurrence of human actions are mentioned, and on the other hand, the verse “You cannot will unless God wills” and the relationship between God’s knowledge, predestination, and His writing on the tablet preserved and human actions are explained in accordance with the Māturīdī view. The treatise argues that the Ashʿarites’ approach is the same as that of jabr al-mahz and that al-Bāqillanī’s view is not different from the Ashʿarites’ approach.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Human Acts, Risālah fî bayâni’l-maẕâhib, Jabr, Qadar, Kasb, al-irādah al-juzʾiyyah (particular will)

İnsan Fiillerinin Yaratılması Problemine Getirilen Çözüm Önerileri: Risâle fî Beyâni’l-Meẕâhib Örneği

Öz

İnsanın özgürlüğü ve ahlâkî sorumluluğu ile Allah’ın ilmi, iradesi ve kudreti arasındaki ilişki İslâm düşünce tarihi boyunca en çok tartışılan meselelerden biri olmuştur. Bu tartışmalara bağlı olarak cebr, tefvîz ve kesb olmak üzere üç farklı çözüm önerisi ortaya çıkmıştır. Bahse konu taraflar arasındaki fikrî mücadele, insan fiilleri probleminin daha da derinleşmesine ve genişlemesine zemin hazırlamıştır. Zira insan fiilleri konusundaki ihtilaf, sadece Cebriyye, Muʿtezile, Eşʿarî ve Mâtürîdî fırkalarıyla sınırlı kalmamış, aynı mezhebî kimliğe sahip âlimler arasında dahi görüş ayrılıklarına sebep olmuştur. Örneğin, Ebû Bekr el-Bâkıllânî (ö. 403/1013), Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 418/1027) ve İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (ö. 478/1085) gibi Eşʿarî ekole mensup âlimler, hadis kudretin tesiri gibi birtakım hususlarda hem Ebü’l-Hasan el-Eşʿarî’den (ö. 324/935-36) hem de birbirlerinden farklı kanaatler ileri sürmüşlerdir. Mâtürîdî kelâm ekolü, Eşʿarî mezhebine kıyasla daha bütüncül bir görünüm arz etse de orada da insan fiilleri meselesinde geliştirilen çözüm önerisinin kime nispet edileceği, Mâtürîdî görüşün, Bâkıllânî veya İsferâyînî’nin yaklaşımı ile ilişkili olup olmadığı gibi birtakım ihtilaflı hususlar bulunmaktadır. Tüm bunlara ek olarak, İslâm filozoflarının da insan fiilleri tartışmalarına dahil edilmesi, mevcutlara ilaveten farklı tartışmaları beraberinde getirmiştir. Bu durum, bir taraftan insan fiilleri meselesini daha girift bir hale getirirken, diğer taraftan söz konusu problem etrafında önemli bir literatürün gelişmesine vesile olmuştur. Nitekim ilk dönemlerde kader ve cebr taraftarlarının karşılıklı reddiyeleri üzerinden başlayan metinleşme süreci, zaman içinde kaleme alınan farklı risâlelerle zenginleşmiştir. Bu tür risâlelerin içeriği, büyük oranda müelliflerin mezhebî kimliği veya tercih ettiği görüşe göre şekillenmiştir. Çalışmamıza konu olan Risâle fî beyâni’l-meẕâhib adlı eser de insan fiilleri bağlamında gelişen bu literatürün bir parçasıdır. Risâlede Cebriyye, Muʿtezile, Filozoflar, Ebû İshâk el-İsferâyînî, Ebû Bekr el-Bâkıllânî, Eşʿarîler ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (ö. 333/944) olmak üzere insan fiilleri problemine dair ileri sürülen yedi çözüm önerisine yer verilmiştir. Risâle, Mâtürîdî bakış açısıyla kaleme alınmıştır. Bu çerçevede bir tarafta insan fiillerinin meydana gelmesi için gerekli olan şartlara değinilmiş, diğer tarafta “Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz” âyeti ve Allah’ın ilmi, takdîri ve levh-i mahfûzda yazmasıyla insan fiilleri arasındaki ilişki de yine Mâtürîdî görüşe uygun olarak açıklanmıştır. Eşʿarîler’in yaklaşımının cebr-ı mahz ile aynı olduğunun ileri sürüldüğü risâlede, Bâkıllânî’nin görüşünün de Eşʿarîler’in yaklaşımından farklı olmadığı savunulmuştur. Bu makale, Risâle fî beyâni’l-meẕâhib adlı risâlenin tahkik, tahlil ve tercümesini ihtiva etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İnsan fiilleri, Risâle fî beyâni’l-meẕâhib, Cebr, Kader, Kesb, Cüzî İrade

Kaynakça

• Altun, Hilmi Kemal. “Taşköprîzâde’nin Risâle fi’l-Kazâ ve’l-Kader Adlı Eserinin Tahkikli Neşri”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 7 (2019), 1-37.
• Âmidî, Seyfüddîn. Ebkârü’l-efkâr fî uṣûlü’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavm, 2. Basım, 2004.
• Arpaguş, Hatice K. “İmam Mâtürîdî’ye Göre İnsanın Hürriyeti ve Kaynakları”. İmâm Mâtürîdî ve Teʾvîlâtül-Kurʾân Sempozyumu. ed. Hatice K. Arpaguş vd. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdîlik ve Osmanlı’da İrâde-i Cüzʾiyye Yorumu”, Osmanlı Düşüncesi: Kaynaklan ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın - vd. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Arpaguş, Hatice K. Sadruşşerîa’nın el-Mukaddimâtü’l-Erbaa’sı Bağlamında İnsan Fiilleri”, Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol - vd. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Arpaguş, Hatice K. “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A‘yân-ı Sâbite Açısından İnsanın Sorumluluğu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2006).
• Attâkî, Yusuf. Tenşîru’l-leʻâlî ʻalâ şerḥi’l-Celâl ʻale’l-ʻAḳāʼidi’l-ʻAḍudiyye. Çorum: Hasan Paşa Kütüphanesi, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 4030/1.
• Basrî, Hasan-ı. Risâle fil’l-Ḳader (Resâʾilü’l-ʿadl ve’t-tevḥîd içinde). thk. Muhammed İmâre. Kahire: Dâru’ş-Şürûḳ, 1988.
• Birgivî, Mehmed Efendi. eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye ve’s-sîretü’l-Aḥmediyye. thk. Muhammed Rahmetullah Hâfız en-Nedvî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2011.
• Borsbuğa, Mustafa. “Cüzî İrade Hakkında Bir Risâle ve Şerhi: es-Sâdık el-Kayserî’nin ‘Risâle fî efʿâli’l-ʿibâd Risâlesi’ ve İzzet ed-Divrîkî’nin ‘Şerḥu Risâle fî efʿâli’l-ʿibâd Şerhi’”. ATEBE: Dini Araştırmalar Dergisi 5 (2021), 59-103. https://doi.org/10.51575/atebe.924646.
• Borsbuğa, Mustafa. “İrâde Özgürlüğünün Metafizik Temeli: Dâvûd-i Karsî’nin Risâle fi’l-İḫtiyârâti’l-Cüzʾiyye ve’l-İrâdâti’l-Ḳalbiyye Adlı Risâlesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Kader Dergisi 19/21 (2021), 233-321. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.898088.
• Borsbuğa, Mustafa - Borsbuğa, Coşkun. “Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî’in Risâle fî efʿâli’l-ʿibâd Adlı Risâlesinin İnceleme, Tahkik Ve Tercümesi”. Trabzon İlahiyat Dergisi 8/2 (2021), 41-75.
• Borsbuğa, Mustafa - Borsbuğa, Coşkun. “İrade-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiilleri Hakkında Bir Risale ve Haşiyesi: Mûsâ B. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’nin ‘el-İhtimâlâtü’l-Vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd’ Adlı Risalesi Ve Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin ‘Hâşiye ʿalâ Risâleti’l-İhtimâlâti’l-Vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd’ Adlı Haşiyesi”. ATEBE: Dini Araştırmalar Dergisi 4 (2020), 57-100.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. Riyad: Dârü’s-Selâm, 1422/2001.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. “Risâle fî Hakkı Efâl-i Ibâd”, Din Felsefesi Açısından Eş’ari Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi 5. ed. Recep Alpyağıl. çev. Mehmet Fatih Soysal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2020.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. Şerḥu’l-Mevâḳıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillah el-. el-ʿAḳīdetü’n-Niẓâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. M. Zâhid el-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’Türâs, 1992.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillah el-. Kitâbü’l-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edille fî uṣûli’l-iʿtiḳād. thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Çelik, Şerife Nur. “İbrahim El-Kûrânî’nin Hadis Kudreti Tasavvuru ve Abdulganî En-Nablusî’nin Eleştirileri”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 2/2 (2008), 68-78.
• Dârimî, Osman b. Saîd ed-. er-Red ʿale’l-Cehmiyye. thk. Bedr b. Abdullah el-Bedr. Kuveyt: y.y., 1416.
• Devvânî, Celâlüddin ed-. Risâletü ḫalḳi’l-aʿmâl. thk. Saîd Fûde. b.y.: Asleyn, 2017.
• Devvânî, Celâlüddin ed-. Şerḥu’l- ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye. İstanbul: Sevet-i Fünûn Matbaası, 1327.
• Ensârî, Ebü’l-Kāsım el-. el-Ġunye fi’l-kelâm. thk. Mustafa Hasaneyn Abdülhâdî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
• Erdemci, Cemaleddin. “İlk Dönem (Hicrî 1. Asır) Kader Tartışmaları Ğaylan ed-Dımaşkî – Ömer b. Abdûlaziz”. Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 43-44 (2006), 198-223.
• Garsî, Muhammed Salih b. Ahmed el-. “Mesʾeletû’l-Kesb ve Halku Efʿâli’l-İbâd ve Mezahibu Ehli’s-Sûnne fîhâ”, Uluslararası İmam Eşʿarî ve Eşʿarîlik Sempozyumu. ed. Cemaleddin Erdemci - Fadıl Ayğan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Gelenbevî, Ebü’l-Feth İsmail b. Mustafa el-. Ḥâşiye ʿale’l-Celâl mine’l-ʿAḳāʾid. Dersaadet/İstanbul: Hacı Hüseyin Efendi Matbaası, 1307.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. Kelâmın Tümel Bir Disiplin Olarak İnşâsı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüzʾiyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129. https://doi.org/10.26570/isad.513141.
• Gündoğar, Hamdi. “Muʿtezile Mezhebinde İnsanın Fiilleri Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 205-218.
• Hanefiyye, Hasan b. Muhammed b. el-. Risâle fi’r-red ʿale’l-Ḳaderiyye (Anfaenge müslimischer Theologie: Zwei Antiqadaritische Traktate aus dem Ersten Jahrhundert der Hiğra = Bidayetu ilmi’l-kelâm fi’l-İslâm: Risâletan fi’r-redd ale’l-Kaderiyye mine’l-karni’l-evvel li’l-hicre içinde). thk. Josef van Ess. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1977.
• Kâdî Beyzâvî. Tavâliʻu’l-Envâr: Kelâm Metafiziği. çev. İlyas Çelebi - Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Kankırî, Abdullah b. Hasan el-. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 2037/2.
• Karacan, Murat. “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Âlimi Hâdimî’nin İnsan Fiillerine Dair Bir Risalesi: Tercüme ve Tahlil”, Osmanlı’da İlm-i Kelâm: Âlimler, Eserler, Meseleler,. ed. Osman Demir - vd. İstanbul: İsar Yayınlar, 2016.
• Kefevî, Muhammed. b. Hâc Hamîd el-. Ḥâşiye ʿale’l-Celâl mine’l-ʿAḳāʾid. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 2039.
• Korkmaz, Sıddık. “İnsan Fiillerinin Yaratılması Problemi -Kulların Fiilleri Ve Yedi Mezhep Risalesi Örneği-”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2016), 15-38.
• Kûrânî, Ebü’l-İrfan el-. Meslekü’s-sedâd ilâ mesʾeleti ḫalḳi efʿâli’l-ʿibâd. İstanbul: Nuruosmaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 1208/2.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları, 3. bs., 2017.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbakı̄. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1997.
• Namlı, Abdullah. “Sadruşşeria ve İbnü’l-Hümâm’a Göre Cüz’î İrâdenin Yaratmanın Konusu Olup Olmadığı Meselesi”. Kader Dergisi 18/1 (2020). https://doi.org/10.18317/kaderdergi.705904.
• Öcal, Şamil. “Osmanlı Kelamcıları Eş’ari Miydi? -Muhammed Akkirmani’nin İnsan Hürriyeti Anlayışı-”. Dini Araştırmalar 2/5 (1999), 225-254.
• Ömer b. Abdülazîz. Risâle fi’r-red ʿale’l-Ḳaderiyye (Anfaenge müslimischer Theologie: Zwei Antiqadaritische Traktate aus dem Ersten Jahrhundert der Hiğra = Bidayetu ilmi’l-kelâm fi’l-İslâm: Risâletan fi’r-redd ale’l- Kaderiyye mine’l-karni’l-evvel li’l-hicre içinde). thk. Josef van Ess. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1977.
• Râzî, Fahreddin er-. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe: el-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahreddin er-. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ilmi’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1987.
• Râzî, Fahreddin er-. Nihâyetü’l-ʿuḳūl fî dirâyeti’l-uṣûl. thk. Saîd Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’ẕ-Ẕeḫāʾir, 2015.
• Ressî, Kāsım b. İbrâhîm er-. “Cebriye’ye Reddiye (Er-Reddu ale’l-Mücebbire)”. çev. Resul Öztürk. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6 (2004), 183-204.
• Sancar, Mustafa. “İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin Değişim Geçirdiği Görüşleri”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2015).
• Soysal, Mehmet. “Kütahyali Ahmed Âsim Efendi’nin (ö. 1305/1888) el-Mebâhisü’d-Defîniyye fî Hakki’l-İrâdetü’l- Cüz’iyye Adli Eserinin Neşri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (30 2015), 31-68. https://doi.org/10.18498/amauifd.17071.
• Sünger, Adem. “Gelenbevî’nin İnsan Fiillerine Bakışı: Hâşiye ʿalâ Şerḥi’l ʿAkāʾidi’l-ʿAdudiyye Eksenli Bir Değerlendirme”. Kader Dergisi 20/2 (2022), 679-700. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1178242.
• Sünger, Adem. “Osman el-Afîf es-Seferîhisârî’nin Risâletü’l-İrâdeti’l-Cüzʾiyye Adlı Eseri: Tahlil, Tahkik Ve Tercüme”. Kader Dergisi 21/2 (2023), 611-632. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1366602.
• Şehristânî, Abdülkerîm eş-. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Emîr Ali Mehnâ - Ali Hasan Fâʿûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Maʿrife, 1993.
• Şehristânî, Abdülkerîm eş-. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. London: Oxford University Press, 1934.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn et-. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1998.
• Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1662.
• Risâle fî beyâni’l-meẕâhib. Milli Kütüphane-Ankara, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 5629/5.
• Risâle fî beyâni’l-meẕâhib. Çorum: Hasan Paşa Kütüphanesi, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 984/8.