XV. ve XVI. Yüzyıllarda Yaşamış Beş Osmanlı Hukukçusu

Yıl 2005, Sayı: 5, 767 - 780, 01.05.2005

Selim Karahasanoğlu

Öz

Bu makalede, Molla Hüsrev, İbn Kemal, Halebi, Çivizade, Birgivi gibi bazı temel figürlerden yola çıkarak Osmanlı hukuk zihniyetinin temel karakteristiklerini göstermeye çalışacağım. Modern tarihyazımında, Osmanlı hukuk bilginlerinin devlet politikalarının destekçileri yahut İslam ilimlerine önemli katkılar sağlamış kişiler olarak iki temel kategoride değerlendirildiğini görmekteyiz. Burada, modern tarihyazımındaki bu ikiye bölünmüşlüğü ve bunun sebeplerini irdeleyeceğim.

Anahtar Kelimeler

Ulema, Hukuk, Molla Hüsrev, İbn Kemal, Halebi, Çivizade, Birgivi

Five Ottoman Scholars from the XVth and XVIth Centuries

Öz

In the present article, I will try to portray the main characteristics Ottoman legal mentality with special reference to some substantial figures that have crucial importance in the making of Ottoman legal understanding such as Molla Husrev, Ibn Kemal, Birgivi, Civizade, Halebi etc. In modern scholarship, we may point out two basic categories treating Ottoman scholars of law as active participants or supporters of state politics and as a learned class who made major contributions to the Islamic sciences. I am trying to point out a map of the modern studies and to interpret the diversified comments on the same groups

Anahtar Kelimeler

Ulema, Law, Molla Husrev, Ibn Kemal, Halebi, Civizade, Birgivi

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmed; Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 9 Cilt, İstanbul: Fey Vak- fı Yayınları, 1990.
• Altınsu, Abdülkadir; Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
• Arslan, Ahmet Turan; “İmam Birgivî Tasavvufa Karşı Değildi”, İslam, 1988, c. V, sy. 61, s. 54-55.
• Arslan, Ahmet Turan; İmam Birgivî: Hayatı-Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul: Seha Neşriyat, 1992.
• Atsız, (haz.); İstanbul Kütüphanelerine Göre Birgili Mehmed Efendi Bibliyografyası, İstan- bul: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
• Babinger, Franz; “Husrev Mollâ”, İslam Ansiklopedisi, c. V, s. 605-606.
• Baysun, M. Cavid; “Çivi-zâde”, İslam Ansiklopedisi, c. III, s. 438-439.
• Birgili Muhammed Efendi; Vasiyyet-Name: Dil İncelemesi, Metin, Sözlük, Ekler İndeksi ve Tıpkıbasım, Musa Duman, (haz.), İstanbul: R Yayınları, 2000.
• Bolay, Süleyman Hayri, Yediyıldız Baheeddin ve Yazıcıoğlu Mustafa Sait, (haz.); Şeyhülislam İbn Kemâl Sempozyumu: Tebliğler ve Tartışmalar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1986.
• Brockelmann, Carl; “Halebî”, İslam Ansiklopedisi, c. V, s. 122-123.
• İpşirli, Mehmet; “XVI. Asrın İkinci Yarısında Kürek Cezası İle İlgili Hükümler”, İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. 12, 1982, s. 203-248.
• İpşirli, Mehmet; “Hasan Kâfi el-Akhisarî ve Devlet Düzenine Ait Eseri Usûlü’l-Hikem fî Ni- zâmi’l-Âlem”, İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. 10-11, 1981, s. 249-250.
• Majer, Hans Georg; Das Osmanische “Registerbuch der Beschwerden” (Şikâyet Defteri) vom Jahre 1675, Viyana: Verlag der Österreichischen, Akademie der Wissenschaften, 1984.
• Beydilli, Kemal; Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001.
• Brummett, Palmira; “Classifying Ottoman Mutiny: The Act and Vision of Rebellion”, The Turkish Studies Association Bulletin, Bahar 1982, c. XXII, sy. 2.
• Dalkıran, Sayın; İbn-i Kemal ve Düşünce Tarihimiz, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1997.
• Demirci, Mehmet; “Birgivî ve Tasavvuf”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, 1993, c. XXII, sy. 4, s. 29-37.
• Ergene, Boğaç A.; “Courts of Court Usage in Seventeenth and Eighteenth Century Ottoman Anatolia: Court Fees as Recorded in Estate Inventories”, Journal of Economic and Social History of the Orient, 2002, c. XLV, sy. 1.
• Ergene, Boğaç A.; “On Ottoman Justice: Interpretations in Conflict (1600-1800)”, Islamic Law and Society, 2001, c. VIII, sy. 1.
• Faroqhi, Suraiya; “Social Mobility among the Ottoman Ulema in the Late Sixteenth Cen- tury”, International Journal of Middle East Studies, 1973, c. IV, sy. 2, s. 204-218.
• Fattah, Hala; “Representations of Self and the Other in Two Iraqi Travelogues of the Otto- man Period”, 1998, c. XXX, sy. 1, s. 51-76.
• Fleischer, Cornell H.; “Preliminaries to the Study of the Ottoman Bureaucracy”, Journal of Turkish Studies, Raiyyet Rüsûmu: Essays Presented to Halil İnalcık on his Seventi- eth Birthday by his Colleagues and Students, 1986, sy. 10, s. 135-141.
• Fleischer, Cornell H.; Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Âli (1541-1600), Princeton, 1986.
• Fleischer, Cornell H.; “Seer to the Sultan: Haydar-i Rammal and Sultan Süleyman”, Cultural Horizons: A Festschrift in Honor of Talat S. Halman, Jayne L. Warner, (ed.), Syracu- se University Press-Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Flemming, Barbara; “Glimpses of Turkish Studies: Another Look at Lami‘i and Ottoman Bi- ographers”, Journal of Turkish Studies, Annemarie Schimmel Festschrift, 1994, sy. 18, s. 59-73.
• Flemming, Barbara; “Der Câmi‘ül-Meknûnât: Eine Quelle ‘Alîs aus der Zeit Sultan Süley- mâns”, Studien zur Geschichte und Kultur des Vorderen Orients: Festschrift für Ber- told Spuler zum Siebzigsten Geburtstag, s. 79-92.
• Flemming, Barbara; “Sâhib-Kırân und Mahdî: Türkische Endzeiterwartungen im Ersten Jahrzehnt der Regierung Süleymâns”, Between the Danube and the Caucasus, György Kara, (ed.), Budapeşte, Akademiai Kiado, 1987, s. 43-62.
• Flemming, Barbara; “Die Vorwahhabitische Fitna im Osmanischen Kairo 1711”, Festschrift für İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Ankara: TTK Yay., 1975, s. 55-65.
• Gibreel, Gibreel; “The Ulema: Middle Eastern Power Brokers”, The Middle East Quarterly, Kış 2001, c. VIII, sy. 4.
• Gilliot, Cl.; “Ulama: In the Arab World”, Encyclopedia of Islam: New Edition, P. J. Bearman ve diğerleri, (ed.), c. X.
• Görgün, Tahsin; “Osmanlı Düşüncesi Nasıl Anlaşılabilir? –Osmanlı Düşüncesi’nin Araştırıl- masında Karşılaşılan Bazı Zorluklar Üzerine-”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 2003, sy. 13-14, s. 29-46.
• Hagen, Gottfried; “Afterword: Ottoman Understandings of the World in the Seventeenth Century”, Robert Dankoff, An Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi, Le- iden: Brill, 2004, s. 215-256.
• Hathaway, Jana; “The Wealth and Influence of an Exiled Ottoman Eunuch in Egypt: The Waqf Inventory of ‘Abbâs Agha”, Journal of Economic and Social History of the Ori- ent, 1994, c. XXXVII.
• İbn-i Kemâl; Dîvân: Tenkidli Metin, Mustafa Demirel, (haz.), İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1996.
• İnalcık, Halil; “Şikâyet Hakkı: ‘Arz-ı Hal ve ‘Arz-ı Mahzar’lar”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, İstanbul: Eren Yayınları, 2000, s. 49-75.
• İnalcık, Halil; “The Ruznamçe Registers of the Kadiasker of Rumeli as preserved in the Is- tanbul Müftülük Archives”, Essays in Ottoman History, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998.
• İnalcık, Halil; “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfi-Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1958, c. XIII, sy. 2, s. 102-126.
• İnalcık, Halil; “‘Sen Olasan Kaleme İ‘tibar İçün Hâmî’: Fuzûlî ve Patronaj”, Cultural Hori- zons: A Festschrift in Honor of Talat S. Halman, s. 308-315.
• İnalcık, Halil; The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, 3. Baskı, Londra, 1997.
• İpşirli, Mehmet; “Şeyhülislâm Sun‘ullah Efendi”, İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, 1987, sy. 13, s. 209-256.
• İzgi, Cevat; Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Jurdi, Rula Anis; “Migration and Social Change: The ‘Ulama of Ottoman Jabal ‘Amil in Safa- vid Iran, 1501-1736”, Doktora Tezi, Yale University, 1998.
• Kahraman, Seyit Ali, Galitekin Ahmed Nezih ve Dadaş Cevdet, (haz.), İlmiyye Sâlnâmesi, İs- tanbul: İşaret Yayınları, 1998.
• Karadeniz, Feriha; Complaint Against the Kâdîs and Abuses of Their Authority, Yüksek Li- sans Tezi, Bilkent Üniversitesi, 1996.
• Kemper, Michael; Sufis und Gelehrte in Tatarien und Baschkirien, 1789-1889: Der islamisc- he Diskurs unter russischer Herrschaft, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1998.
• Khoury, Dina Rizk; “Administrative Practice Between Religious Law (Shari’a) and State Law (Kanun) on the Eastern Frontiers of the Ottoman Empire”, Journal of Early Mo- dern History, 2001, c. V, sy. 4, s. 305-330.
• Kılıçer, M. Esad; “Kemalpaşazade’nin Aile Hukuku İle İlgili Bazı Fetvaları”, Ankara Üniversi- tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1973, sy. 19, s. 83-95.
• Köker, Ahmet Hulûsi; (ed.); Molla Hüsrev Mehmet Efendi (1400-1480), Kayseri: Erciyes Üni- versitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1985.
• Kufralı, Kasım; “Birgivî”, İslam Ansiklopedisi, c. I, s. 634-635.
• Lekesiz, M. Hulusi; “Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme: Teşekkül, Gelişme ve Çözülme (15.-17. Yüzyıllar)”, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1989.
• Lekesiz, M. Hulûsi; “XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmet Efendi ve Fikirleri”, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversite- si Tarih Bölümü, 1997.
• Lekesiz, M. Hulusi; “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğin Oluşmasında Ulemanın Rolü”, Osmanlı, Güler Eren, (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, c. VIII, s. 80-84.
• Makdisi, Ussama; “Ottoman Orientalism”, The American Historical Review, 2002, c. CVII, sy. 3, s. 768-796.
• Mandaville, J. E.; “Usurious Piety: The Cash Waqf Controversy in the Ottoman Empire”, In- ternational Journal of Middle East Studies, 1979, c. X, sy. 3, s. 289-308.
• Majer, Hans Georg; Vorstudien zur Geschihte der Ilmiye im Osmanischen Reich, Münih: Dr. Rudolf Trofenik, 1978.
• Majer, Hans Georg; “Sozialgeschichtliche Probleme um Ulema und Derwische im Osma- nischen Reich, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 1979.
• Meyân, A. Faruk; (haz.), Birgivî Vasiyetnamesi (Kadızâde Şerhi), İstanbul: Bedir Yayınevi, 1983.
• Ménage, Victor L.; “Kemâl Pasha-zâde”, EI2, c. IV, s. 879-881.
• Ménage, Victor L.; “Ciwi-zâde”, EI2, c. II, s. 56-57.
• Nassiri, Giv; “Turco-Persian Civilisation and the Role of Scholars’ Travel and Migration in its Elaboration and Continuity”, Doktora Tezi, University of California-Berkeley, 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar; “Religious Sciences and the Ulema”, Ottoman Civilization, Halil İnalcık ve Günsel Renda, (ed.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 2002, c. I, s. 243-265.
• Ocak, Ahmet Yaşar; “Oppositions au soufisme dans l’empire Ottoman aux quinzieme et se- izieme siecles”, Islamic Mysticism Contested: Thirteen Centuries of Controversies of Polemics, F. de Jong ve B. Radtke, (ed.), Leiden : E.J. Brill, 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar; “Türk Heterodoksi Tarihinde ‘Zındık’, ‘Hâricî’, ‘Râfızî’, ‘Mülhid’ ve ‘Ehl-i Bid’at’ Terimlerine Dair Bazı Düşünceler”, İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, 1982, sy. 12, s. 507-520.
• Ocak, Ahmet Yaşar; “Klasik Dönem Osmanlı Toplumsal Hayatında Dinî Akımlara Kısa Bir Bakış”, İslâmiyât, Ekim-Aralık 1999, c. II, sy. 4, s. 13-22.
• Ocak, Ahmet Yaşar; Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar), İstan- bul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Ocak, Ahmet Yaşar; “Kutb ve İsyan: Osmanlı Mehdici (Mesiyanik) Hareketlerinin İdeolojik Arkaplanı Üzerine Bazı Düşünceler”, Toplum ve Bilim, 1999-2000, Kış/83, s. 48-56.
• Ocak, Ahmet Yaşar; “Perspectives on Islam in the Ottoman Empire: Conceptions, Politics, Problems, Transformations”, 26 Şubat 2002 tarihinde, Chicago Üniversitesi’nde düzenlenen From Medieval to Modern in the Islamic World başlıklı seminerde su- nulmuş tebliğ.
• Ocak, Ahmet Yaşar; “XV.-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmi İdeolojisi ve Buna Muhalefet Prob- lemi”, XI. Türk Tarih Kongresi, c. V, Ankara, 1994, s. 1201-1210.
• Ocak, Ahmet Yaşar; “İbn Kemal’in Yaşadığı XV. ve XVI. Asırlar Türkiyesi’nde İlim ve Fikir Ha- yatı”, Şeyhülislam İbn Kemal Sempozyumu: Tebliğler ve Tartışmalar, Tokat, 1986, s. 31-40.
• Öçal, Şamil; Kemal Paşazâde’nin Felsefî ve Kelâmî Görüşleri, Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Öngören, Reşat; Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
• Özcan, Tahsin; Osmanlı Para Vakıfları: Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.
• Öztürk, Necdet; “Osmanlı İlim ve Kültür Hayatındaki Önemli Gelişmeler (1421-1512)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2000, sy. 2, s. 49-70.
• Parmaksızoğlu, İsmet; “Kemâl-Paşa-zâde”, İslam Ansiklopedisi, c. VI, s. 561-566.
• Peirce, Leslie; “‘She is Trouble… and I will Divorce Her’: Orality, Honor, and Representation in the Ottoman Court of Aintab”, Women in the Medieval Islamic World: Power, Patronage, and Piety, Gavin R. G. Hambly, (ed.), New York: St. Martin’s Press, 1999, s. 269-300.
• Rebstock, Ulrich; “A Qâdî’s Errors”, Islamic Law and Society, 1999, c. VI, sy. 1, s. 1-37.
• Repp, Richard C., “‘Ulema-3: In Ottoman Turkey”, Encyclopedia of Islam, New Edition, Le- iden, 2000, c. X.
• Saraç, M. A. Yekta; Şeyhülislam Kemal Paşazade: Hayatı, Şahsiyeti ve Bazı Şiirleri, İstanbul: Risale Basın Yayın Ltd., 1995.
• Schacht, Joseph; “Al-Halabî”, EI2, c. III, s. 90.
• Sözen, Kemal; İbn Kemal’de Metafizik, Isparta: Fakülte Kitabevi, 2001.
• Şeker, Mehmet; (haz.), İmam Birgivî, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Şeşen, Ramazan; “İstanbul’un Fethine Kadar Osmanlılar’daki İlmi Durum, İstanbul’un Fet- hinin Türk İlim ve Kültürüne Katkısı”, Uluslarası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümün- de Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi, Bildiriler, Konya 2000.
• Tamari, Steve; “Ottoman Madrasas: The Multiple Lives of Educational Institutions in Eigh- teenth-Century Syria”, Journal of Early Modern History, c. V, sy. 2, s. 103.
• Tezcan, Baki; “The Kanunname of Mehmed II: A Different Perspective”, The Great Ottoman- Turkish Civilisation, Kemal Çiçek, (ed.), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2000, c. III, s. 657-665.
• Tezcan, Baki; “Ethics as a Domain to Discuss the Political: Kınalızâde Ali Efendi’s Ahlâk-ı Alâî”, International Congress on Learning and Education in the Ottoman World, A. Çaksu, (ed.), İstanbul, 2001, s. 109-120.
• Uğur, Ahmet; İbn-i Kemal, İzmir: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Uğur, Ali; The Ottoman Ulema in the mid-17thCentury: An Analysis of the Vakâ’i‘ü’l-Fuzalâ of Mehmed Şeyhi Ef., Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1986.
• Unan, Fahri; Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basıme- vi, 2003.
• Yılmaz, Necdet; Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Sufiler, Devlet ve Ulemâ (XVII. Yüzyıl), İs- tanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2001.
• Yüksel, Emrullah; “Mehmet Birgivi (929-981/1523-1573)”, Atatürk Üniversitesi İslami İlim- ler Fakültesi Dergisi, 1977, sy. 2, s. 175-185.
• Zaman, Iftikhar ve Akhavi Shahrough; “Ulama”, The Oxford Encyclopedia of the Modern Is- lamic World, John L. Esposito, (ed.), New York ve Oxford: Oxford University Press, 1995, c. IV, s. 258-265.
• Ze’evi, Dror; “The Use of Ottoman Sharî‘a Court Records as a Source for Middle Eastern So- cial History: A Reappraisal”, Islamic Law and Society, 1998, c. V, sy. 1, s. 35-56.
• Zilfi, Madeline C.; The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Post Classical Age (1600- 1800), Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988.
• Zilfi, Madeline C.; “Vaizan and Ulema in the Kadızadeli Era”, X. Türk Tarih Kongresi, Anka- ra: TTK Basımevi, 1994.
• Zilfi, Madeline C.; “The Kadızadelis: Discordant Revivalism in Seventeenth-Century Istan- bul”, Journal of Near Eastern Studies, 1986, c. XLV, sy. 4, s. 251-269.
• Zilfi, Madeline C.; “A Medrese for the Palace: Ottoman Dynastic Legitimation in the Eighte- enth Century”, Journal of American Oriental Society, 1993, c. CXIII, sy. 2, s. 184- 191.
• Zilfi, Madeline C.; “Bir Müderrisin Günlüğü: Osmanlı Biyografi Çalışmaları İçin Yeni Bir Kaynak”, trc.: Selim Karahasanoğlu, Doğu Batı, 2002, sy. 20, s. 184-194.