Osmanlılar’da el-Keşşâf ve Envâru’t-Tenzîl Hâşiyeleri

Yıl 2011, Sayı: 18, 241 - 273, 01.09.2011

Şükrü Maden

Öz

Bu çalışmada Osmanlılar’ın Zemahşerî’nin el-Keşşâf ve Beyzâvî’nin Envâru’t-tenzîl
isimli tefsirlerine yazdıkları hâşiye türünde eserler konu edinilmektedir. Önce kapsamları
ve muhtevaları açısından bu eserlerden genel olarak bahsedilmiş, ardından
da örnek olarak bu iki tefsir eserine yazılmış sekiz adet hâşiye tanıtılmıştır.
Tanıtımda eserlerin kapsamı, telif sebepleri, muhtevaları, kaynakları, matbû ve
yazma nüshaları hakkında bilgi verilmiştir.
Çalışmanın sonunda ise biyografi ve bibliyografya kitaplarından yararlanılarak
oluşturulmuş bir Osmanlı dönemi el-Keşşâf ve Envâru’t-tenzîl hâşiyeleri literatürüne
yer verilmektedir. Burada ayrıca çoğu yazma halinde bulunan bu eserlerden
katalog bilgisine ulaşılabilenlerin kütüphane kaydı ve bu eserleri esas alan makale
ve tezler de belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Hashiya, Zamahshari, al-Baydawi, al-Kassaf, Anwar al-Tanzil

Al-Kassaf and Anwar al-Tanzil Annotations (Haşiyes) in the Ottoman Period

Öz

This study is about hashiya books written by Ottoman scholars on the tafsir of
Zamahshari entitled al-Kassaf, and the tafsir of al-Baydawi entitled Anwar
al-Tanzil. A general introduction of these works in terms of their context and contents
is followed by a brief analysis of eight annotations (hashiyas) written on
these two tafsirs. The contents of these works as well as their contexts, sources,
print and manuscript editions are elaborated.
In the end, an Ottoman hashiya literature on Al-Kassaf and Anwar al-Tanzil prepared
with reference to biographic and bibliographic sources is presented. Moreover,
the study provides a list of library records for those manuscripts with available
catalogue information as well as articles and dissertations based on these works.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Hashiya, Zamahshari, al-Baydawi, al-Kassaf, Anwar al-Tanzil

Kaynakça

• 1. Ekmelüddin Muhammed b. Mahmûd el-Bâbertî (v. 786/1384), Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Çorlulu Ali Paşa, nr. 74.
• 2. Cemâlüddin Muhammed b. Muhammed Fahriddin el-Aksarâyî (v. 791/1388), 1. Hâşiye alâ Hâşiyeti Kutbi’t-Tahtânî: İ‘tirâzât alâ Şerhi’l-Keşşâf li-Kutbi’t-Tahtânî, Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 577; 2. Hâşiye ale’l-Keşşâf.107
• 3. Burhânüddin Haydar b. Mahmûd el-Herevî (v. 830/1427), Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Keşşâf li-Sa‘diddîn et-Teftâzânî. 108
• 4. Şemsüddin Muhammed b. Hamza el-Fenârî er-Rûmî el-Hanefî (v. 834/1431), Ta’lîkât alâ evâili’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 183.
• 5. Ebü’s-Se‘âdât Muhammed b. Ahmed İbni Binti’l-Aksarâyî (v. 859/1454), Hâşiye ale’l-Keşşâf, Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2003.
• 6. Hızır b. Celâliddin Ahmed Paşa es-Sivrihisarî er-Rûmî (v. 863/1458), Tekârîr alâ Hâşiyeti Sa‘diddin.109
• 7. Rumeli Kazaskeri Abdülkerim b. Abdillah er-Rûmî (v. 874/1470), Hâşiye alâ Hâşiyeti’s-Seyyid.110
• 8. Şemsüddin Ahmed b. Mûsâ el-Hayâlî er-Rûmî (v. 875/1470), Hâşiye ale’l-Keşşâf: Müsveddetü Hayâlî ale’l-Keşşâf.111
• 9. Alâüddin Ali b. Muhammed el-Bistâmî Musannifek (v. 875/1470), Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 326.
• 10. Ebû Abdillah Muhammed b. Süleyman el-Bergamevî el-Kâfiyeci (v. 879/1474), Hâşiye ale’l-Keşşâf.112
• 11. Alâüddin Ali b. Muhammed Kuşçu (v. 879/1474), Hâşiye alâ Şerhi’lKeşşâf li’t-Teftâzânî, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 320.
• 12. Seyyid Ahmed b. Seyyid Kırımî (v. 879/1474), Hâşiye alâ Hâşiyeti’lKeşşâf li-Seyyid Şerîf, Hacı Selim Ağa Ktp., Nurbanu-Yakub, nr. 32.
• 13. Molla Hüsrev Muhammed b. Ferâmerz b. Ali (v. 885/1480), Hâşiye alâ sûreti’l-En‘âm mine’l-Keşşâf ve ba‘dı’l-Kâdî, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 322.
• 14. Hasan Çelebi Bedrüddin b. Muhammed Şâh el-Fenârî (v. 891/1486), Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Cürcânî, Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 606.
• 15. Hatîbzâde Muhyiddin b. İbrâhim er-Rûmî Kastamonî (v. 901/1496), Hâşiye alâ Hâşiyeti’s-Seyyid, Süleymaniye Ktp., Çorlulu Ali Paşa, nr. 302.
• 16. İbn Kemâl Paşa (v. 940/1533), Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Keşşâf li’l-Cürcânî, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 335.
• 17. Hayreddin Hızır b. Mahmûd b. Ömer el-Atûfî (v. 948/1541), Hâşiye ale’l-Keşşâf min sûreti’n-Nebe’ ilâ âhiri’l-Kur’ân, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 263.
• 18. İbn Ümmi Veled Abdü’l-Evvel b. Hüseyin er-Rûmî (v. 950/1544), Hâşiye ale’l-Keşşâf.113
• 19. eş-Şerîf Mehdî-i Şîrâzî er-Rûmî el-Fikârî (el-Efkârî) (v. 957/1550), Ta‘lîka ale’l-Keşşâf.114
• 20. Taşköprizâde Ahmed b. Mustafa (v. 968/1560), Ta‘lîka alâ Hâşiyeti’sSeyyid alâ Tefsîri’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 315.
• 21. Alâüddin Ali b. Muhammed Hınnâvîzâde (Kınalızade) (v. 979/1571), Hâşiye alâ Tefsîri’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1556.
• 22. Kemâlüddin Mehmed b. Şâşî el-Ferkendî et-Taşkendî el-Hanefî (v. 980/572), Ta‘lîka alâ Tefsîri Sâhibi’l-Keşşâf bi-kavlihî te‘âlâ “Hattâ izâ lakıye gulâmen”, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 246
• 23. Ebussuûd b. Muhammed b. Muhammed el-İmâdî (v. 982/1574), Me‘âkıdü’t-tarâf fî evâili tefsîri sûreti’l-Feth mine’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 3711.
• 24. Mu‘îdzâde Muhammed b. Abdilaziz Habîbü’l-Kâdirî el-Bektûnî el-Mar‘aşî el-Hanefî (v. 983/1575), 1. Muhâkemât beyne’l-mevâdı‘ı’l-hilâf beyne’l-Kâdî ve Sâhibi’l-Keşşâf: Ta‘lîka alâ ba‘dı’l-mevâdı‘ mine’t-tefâsîr, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 513.115
• 25. Şeyhülislam Zekeriyâ Meylî b. Bayram el-Ankaravî er-Rûmî (v. 1001/1593), Hâşiye ale’l-Keşşâf.116
• 26. Abdülhalîm Ahîzâde (v. 1013/1605), Hâşiye ale’l-Keşşâf ve’l-Beyzâvî.117
• 27. Sun‘ullah b. Ca‘fer el-Müftî (v. 1021/1612), Hâşiye alâ evâili’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 315.
• 28. Hâmid b. Mustafa el-Aksarâyî el-Konevî (v. 1098/1687), Hâşiye alâ Tefsîri’l-Beyzâvî ve Tefsîri’z-Zemahşerî, Beyazıd Ktp., Veliyüddin Efendi, nr. 308.
• 29. Saçaklızâde Mehmed Efendi (v. 1145/1732), Hâşiye alâ Tefsîri’lKeşşâf.118
• 30. Muhammed b. Ömer b. Osman ed-Dârendî er-Rûmî (v. 1152/1740), Ta‘lîku’d-Dârendî alâ âyâtin min Tefsîri’l-Keşşâf ve’l-Beyzâvî.119
• 31. Hâmid b. Ali b. İbrâhim ed-Dımeşkî el-İmâdî (v. 1171/1757), el-İthâf fî şerhi hutbeti’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 243.
• 32. Alâüddin Ali Behlevânî, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 145.
• 33. Ali b. Ömer el-Erzincanî, Tavzîhu müşkilâti’l-Keşşâf.120
• 34. Bahşî Muhammed el-Hâdimî, Hâşiye alâ Tefsîri’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 315.
• 35. Cerrahzâde Muhammed, Hâşiye alâ Tefsîri’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 315.
• 36. Hoca Çelebi, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Atıf Efendi Ktp., Atıf Efendi, nr. 174.
• 37. Mahmûd b. Ya‘kûb et-Devrekî, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 23.
• 38. Sirozlu Yûsuf b. Hamza el-İlyâsî, 1. Hâşiye-i Kadîme ale’l-Beyzâvî, 2. Hâşiye-i Cedîde ale’l-Beyzâvî.121
• 39. Yûsuf b. Cemâliddin b. Hasan el-Antalî, Risâle alâ keşfi’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Nuruosmaniye, nr. 4909.
• 40. Yûsuf b. Hüseyin Ali el-Kuraşî el-Hanefî el-Antâkî, Hâşiye ale’lKeşşâf.122