Ebussuûd Efendi’nin İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm’i

Yıl 2011, Sayı: 18, 337 - 363, 01.09.2011

âdem Yerinde

Öz

Bu çalışmada Ebussuûd Efendi’nin abidevi eseri İrşadü’l-akli’s-selim ila mezaya’lkitabi’l-kerim’i
makale düzeyinde bütün yönleriyle tanıtılarak tefsir tarihindeki yeri
ve değeri ortaya konmaya çalışılmıştır. Yazıldığı günden itibaren ilim ve siyaset
çevrelerinin büyük alakasına mazhar olan İrşâd, kısa sürede geniş Osmanlı coğrafyasında
Keşşâf ve Envârü’l-Tenzil’den sonra en çok tutulan tefsir haline gelmiştir.
Bugün İstanbul ve dünya kütüphanelerini dolduran yüzlerce yazma nüshası, geçmişte
ve günümüzde üzerine yapılan onlarca hâşiye, talik, tez, inceleme ve araştırma
tefsirin ulaştığı bu payeyi hak ettiğinin birer belgesidir.
Nüzul sebepleri, sûre faziletleri, kıraat vecihleri gibi rivayet konularının yanı sıra
özellikle Kur’ân’ın icaz ve edebi inceliklerini yeni bir üslup ve mükemmel bir tarzda
işlemesi, Ehl-i Sünnet akidesini hassas biçimde tetkik edip değerlendirmesi
yönüyle sahasının en iyisi kabul edilen tefsirde münasebet ilmine ayrı bir önem
verilirken, işarî veya batınî yorumlara ise itibar edilmemiştir.
Özellikle kelamî ve felsefî açıklamalarda Râzî’nin üslubuna yakın bir üslubun
izlenmesi sebebiyle dirayet tefsirleri içerisinde edebi felsefi tefsirlerin güzel bir
örneği olarak görülen eser, âyetlerin mana incelikleri ve edebi nükteleri üzerinde
yoğunlaşması, dil konularına geniş yer vermesi ve Kur’an’ın icaz ve edebî inceliklerini
keşfindeki başarısı dolayısıyla nahvî-edebî (lengüistik) tefsir olarak da değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Âdem Yerinde, Irshad al-aqli’s-salim, Ebussuud Efendi, al-Baydawi, al-Zamakhshari

Ebussuûd Efendi’nin İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm’i

Öz

This study aims to briefly introduce Ebussuud’s monumental work, Irshād al-aql
al-salīm ilā mazāyā al-kitāb, within the scope of an article and to reveal its place
and value in the history of tafsir (exegesis). Well-recognized and revered in the
intellectual and political circles of its time, Irshād had become the most popular
tafsir on Ottoman territories after Keşşaf and Envârüt-Tenzil. The hundreds of its
manuscript copies in Istanbul and world libraries and the presence of many related
hâshiyas (commentary), taliks (annotations), theses, dissertations and research
all bear strong testimony to its high prestige.
Besides including a variety of narrative material such as the causes of revelation,
the virtues of surahs and aspects of reading, it was considered to be the best of its
genre in terms of its careful analysis of the Sunni doctrines and the new, perfected
style of studying the Qur’anic inimitabilities (icaz) and literal perfections. While it
attributes a special importance to the relations between surahs and verses, there is
no emphasis on mystic comments and Sufi tastes.
The Irshad was regarded by scholars as a good example of the rational-literal exegesis
largely due to its style following Razi especially in theological and philosophical
explanations. Moreover, it was considered to belong to a grammatical-literary
genre because of its focus on the subtleties of meaning, wide coverage of linguistics
and successfully discovering the icaz and literal perfections of the Qu’ran

Anahtar Kelimeler

Âdem Yerinde, Irshad al-aqli’s-salim, Ebussuud Efendi, al-Baydawi, al-Zamakhshari

Kaynakça

• 1. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, ilk baskı, I-II, Bulak/ Kahire 1275/1858; ikinci baskı, Bulak/Kahire 1285/1868 ; I-IV, Kahire 1348/1927.
• 2. Tefsîrü Ebi’s-Suûd (bi’l-Hâmiş) Mefâhitü’l-gayb el-Müştehir bi’t-Tefsîrilkebîr, Te’lifü’r-Râzî, thk. İbrahim Efendi, I-VIII, 2. bsk. İstanbul 1294, 1307- 1308/1889-1890.
• 3. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm, thk. Muhammed Abdüllatif, I-II (5 cüz), Kahire: Mektebetü ve Matbaatü Muhammed Ali Subayh ts.;
• 4. Tefsîrü Ebi’s-Suûd el-müsemma İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’lKurâni’l-kerîm, thk. Muhammed Abdullatif, I-III, 1372/1952.
• 5. Tefsîrü Ebi’s-Suûd ev İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm, thk. Abdülkadir Ahmed Ata, , I-V, Riyad – Kahire 1971, 1974.
• 6. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm, Darüttıbaa el-Âmire, I-VIII, İstanbul 1308/1890 (Hamişinde Mefâtihu’l-gayb var);
• 7. Tefsîrü Ebi’s-Suûd el-müsemma İrşâdü’l-akli’s-selîm ila mezâya’lKur’âni’l-kerîm, I-IV, Beyrut: Darü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.;
• 8. İrşâdü’l-akli’s-selîm ila mezâya’l-Kur’âni’l-kerîm, Beyrut 1994;
• 9. Tefsîrü Ebi’s-Suud ev İrşâdü’l-akli’s-selîm ila mezâya’l-Kur’âni’l-kerîm, thk. Abdüllatif Abdurrahman), I-VI, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1419/1999.
• 10. İrşâdü’l-akli’s-selîm ila mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm, thk. Muhammed Subhi Hasan Hallak, I-V, Beyrut 14021/2001.
• 11. İrşâdü’l-akli’s-selîm ila mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm, Kahire: Darü’l-Mushaf bi’l-Ezher, ts.