Osmanlı'da Huzur Dersleri Geleneği ve Literatürü

Yıl 2011, Sayı: 18, 519 - 539, 01.09.2011

Ömer Kara

Öz

Huzur dersleri Osmanlı’da Ramazan aylarında padişah huzurunda gerçekleştirilen
münazaralı tefsir dersleri için kullanılan bir tabirdir. Damad İbrahim Paşa devrinde
ilk sistemli uygulamalarına rastlanılan ve III. Mustafa’dan itibaren resmîleşip
hilafetin ilgasına kadar neredeyse aralıksız devam eden bu derslerin kendisine
mahsus merasimi ve kuralları bulunmaktadır. Ramazan ayının muayyen günlerinde
yapılan dersler, padişahın maiyetiyle birlikte gerçekleştirdiği tören nitelikli bir
“biniş merasimi” sonrasında yapılırdı. Önceden belirlenen âyetlerin bir “mukarrir”
tarafından Beyzâvî tefsirinden hareketle takrir edildiği ve belli sayıda “muhatab”ın
soru sorarak ve müzakere ederek iştirak ettiği bu derslerde fikir ve söz hürriyeti
esastı. Derslere katılan ilmî heyet üyeleri için ödüllendirme ya da cezalandırma söz
konusuydu. Huzur derslerindeki takrir ve müzakere metinleri sistemli olarak kayıt
altına alınmasa da II. Mahmud döneminden itibaren bu derslere iştirak edenlerden
bazıları kendi takrir ya da müzakere metinlerini yazılı olarak tespit etmişlerdir.
Çoğu hâlen yazma halinde bulunan bu metinlerin incelenmesi hususi bir literatür
türünün aydınlatılması kadar, tefsir özelinde, dönemin ilim anlayışı ve geleneğinin
ortaya konulmasına da hizmet edecektir.

Anahtar Kelimeler

Huzur dersleri, Ramazan, Beyzâvî tefsiri, Biniş merasimi, Mukarrir, Muhatap.

The Literature on the Tradition of Huzur Lessons in the Ottoman Period

Öz

Huzur lessons correspond to the tafsir lessons (Qur’anic commentaries) conducted
in the presence of the Sultan in a debate format during the month of Ramadan.
First encountered in the court of Damad İbrahim Paşa and formalized during the
reign of Mustafa III, these lessons continued almost without any break until the
abolition of the Caliphate with their unique set of rituals and rules. Held on certain
days of the month of Ramadan, they started after an official “biniş (mounting)
ceremony” performed by the Sultan and his entourage. In these lessons, only one
muqarrir (primary lecturer) interpreted the predetermined verses (ayât) from
Baydawi’s commentary and a number of mukhatab (secondary lecturers)
participated to ask questions and negotiated the text. The key idea therein was the
freedom of thought and opinion. The scholar participants were often subject to
rewards and punishment. Even though the reports and the texts debated in the
lessons were not systematically recorded, some of the participants, in the time of
Mahmud II, kept copies of some of these texts in their own records. Often extant in
the form of manuscripts, their analysis would illuminate a special genre of literature
in addition to revealing the scholarly tradition of the period in the context of tafsir.

Anahtar Kelimeler

Huzur Lessons, Ramadan, Baydawi commentary, biniş (mounting) ceremony, muqarrir, mukhatab.

Kaynakça

• Ahmed Vâsıf, Tarih-i Vâsıf, İstanbul, 1219.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İstanbul, 1309.
• Çelebizâde İsmail  sım, Tarih-i Âsım, (Mehmed Râşid’in Tarih-i Râşid’iyle birlikte), İstanbul, 1281, VI/131-33; 259-60, 370-71, 462, 557-58.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları, 1971, I, 862 vd.; Tayyarzade Ahmed Ata, Tarih-i Ata, İstanbul, II, 1291-3.
• Enverî, Tarih-i Enverî, İstanbul Üniv. Ktp., TY. 2437, vr. 68.
• Tahsin Paşa, Abdülhamid’in Yıldız Hatıraları, İstanbul, 1931.
• Halid Ziya Uşaklıgil, Saray ve Ötesi: Son Hatıralar, İstanbul, 1941, II, 129- 141.
• Lütfi Simavi, Sultan Mehmed Reşad Han’ın ve Halifenin Sarayında Gördüklerim, İstanbul, 1340, s. 72-3.
• Mardin, Huzur derslerini, kitaptan önce, 7 kısım olarak İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmua’sında tefrika halinde yayınlanmıştır: Ebu’l’ülâ Mardin, “Huzur Dersleri”, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Mecmuası, c. 16, İstanbul, 1950, s. 993-1053; c. 17, İstanbul, 1951, s. 239-282; c. 17, İstanbul, 1951, s. 731-785; c. 18/1-2, İstanbul, 1952, s. 296-453; c. 18/3-4, İstanbul, 1952, s. 988-1040; c. 19/3-4, İstanbul, 1954, s. 821-868. Öte yandan klasik dönemde huzur derslerini tanıtan bir-iki makale yayınlanmıştır:
• Mustafa Sabri, “Huzur-i Hümayun Dersleri”, Beyanü’l-Hak, İstanbul, 29 Eylül 1324, c.1, sy. 2, s. 3-6.
• Mehmed Emin, “Huzur-i Hümayun Dersleri”, Sebilürreşad, İstanbul, 26 Haziran 1335, c. 17, sy. 425-6, s. 75-77.
• Mehmed Zeki (Pakalın), “Huzur-i Hümayun Dersleri”, Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, s. 74 (29 Haziran 1918), s. 816-819. Bunların dışında günümüze kadar az sayıda makale kaleme alınmıştır: Osman Öztürk, “Ramazan Mübaheseleri: Huzur Dersleri”, Diyanet Dergisi, Ankara, 1971, c. 10/112-113, s. 331-333.
• Ziya Kazıcı, “Ramazan’da Huzur Dersleri”, Nesil Dergisi, (1979), c. 3, s. 10. Fikret Sönmez, “Saray Çatısı Altında İlmi Faaliyetler: Huzur Dersleri”, İlim ve Sanat, c. 2, sy. 7, İstanbul, 1986, s. 25-28.
• Madeline C. Zilfi, “A Medrese for the palace: Ottoman Dynastic Legitimation in the eighteenth century”, Journal of the American Oriental Society, c. 113/2, Connecticut, 1993, s. 184-191.
• Necdet Sakaoğlu, “Huzur Dersleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 4, İstanbul, 1994, s. 98.
• Erol Özbilgen, “Huzur Dersleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, İstanbul: İz Yayıncılık, 1996, s. 116-117.
• Bahri Ata, “Huzur Dersleri ve Bolulu Ulema”, Bolu Üçtepe, sy. 75, 1997, s. 3-4.
• Mehmet İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, İstanbul, 1998; c. 18, s. 441-444.
• Mehmet İpşirli, “Ramazanda Huzur Dersleri”, Din ve Hayat Dergisi, sy. 5, İstanbul, 2008, s. 40-45.
• Mustafa Ünver, “Sarayda Abdülhamid Han Huzurunda Bir Tefsir Dersi ve Neşri”, İstanbul Tecrübesi / The Experience of Istanbul: Dinsel ve Kültürel Farklılıkların Birarada Yaşaması (eds. M. F. Arslan – M. V. Bilici), İstanbul 2010, s. 333-353.
• Enver Demirpolat, “Huzur Derslerine Katılan Harputlu Alimler”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 17:2, (2012), s. 213-237.
• Aydın Temizer, “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri Tahlil ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, cilt: c. 15, sy. 28, s. 65-92.
• Ömer Kara, “İslam Geleneğinde Ümera Huzurundaki Bilimsel Toplantıların Osmanlıcası: Huzur Dersleri”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları II, İlim Yayma Vakfı: Kur’an ve Tefsir Akademisi, İstanbul, 2013, s. 299-369.