Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Âfetlere İlişkin Literatür

Yıl 2010, Sayı: 16, 101 - 130, 01.09.2010

Fatma Ürekli

Öz

Bulunduğu coğrafi konum açısından son derece önemli bir noktada bulunmasının yanı sıra iktisadi, ticari, sınai, tarihî ve kültürel bakımdan Türkiye’nin en önemli merkezlerinden olan İstanbul, tarih boyunca gerçekten yıkıcı çeşitli âfetlerle karşılaşmış ve ciddi tahribat görmüştür. Bu çalışmada, Osmanlı dönemi İstanbul’unda meydana gelen deprem, yangın, salgın hastalıklar, sel, kasırga ve benzeri tabiî âfetlerle ilgili ayrı başlıklar altında kısaca bilgi verildikten sonra- tahribat güçleri ve neticeleri açısından- bu tür felaketler üzerine yapılmış çalışmalar ve kaynaklar hakkında derli toplu bir literatür sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İstanbul depremleri, Tabiî âfetler, Deprem, Yangın, Sel, Kasırga, Salgın hastalıklar

Literature on Natural Disasters in Ottoman Istanbul

Öz

Along with its strategic geographical location, Istanbul constitutes one of the most important economic, commercial, industrial, historical and culturel centers of Turkey. Throughout history, it has experienced many devastating natural disasters and has become seriously damaged. This study presents a compact literature on studies and sources about natural disasters such as earthquakes, fires, floods, hurricanes, epidemics and so forth happening during the Ottoman Istanbul, after briefly explaining their destruction impact and results.

Anahtar Kelimeler

Natural disasters, Earthquakes in Istanbul, Earthquake, Fire, Flood, Hurricane, Epidemic diseases

Kaynakça

• Agamennone, G., “Liste des tremblements de terre observès en Orient 1896”, Beitr Zur Geophys, c. 4 (121), 1900, Leipzig, s. 118-199.
• Ahmed Cavid, Hadîka-i Vekâyi, Adnan Baycar (haz.), Ankara: TTK Yayınları, 1998.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, V, İstanbul, 1309.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir, 1-12, C. Baysun (yay.), Ankara: TTK Yayınları, 1991.
• Ahmed Refik (Altınay), Hicri Onbirinci Asırda İstanbul Hayatı (1000-1100), İstanbul: Devlet Basımevi, 1931.
• Ahmed Refik (Altınay), Hicri Onikinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200), İstanbul: Devlet Basımevi, 1930.
• Ahmed Vasıf Efendi, Vasıf Tarihi, I, İstanbul, 1219.
• Ahmed b. Recep, Zelzeleye Ait Bir Risale, Süleymaniye Kütüphanesi, H. Mahmut, nr. 1902.
• Anonim Tevârih-i Âl-i Osman (F. Giese neşri), Nihat Azamat (haz.), İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1992.
• Afyoncu, Erhan-Zekai Mete, “1766 İstanbul Depremi ve Toplum Yaşantısına Tesirleri”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri 22- 23 Mayıs 2000 Bildiriler, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 2001, s. 85-92.
• Alpar, Bedri, “Marmara Denizi Depremselliği”, Marmara Denizi’nin Jeolojik Oşinografisi, İstanbul: İ.Ü. Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü Yayınları, 2001, 113-126.
• Ambraseys, N. N.- C. F. Finkel, The Marmara Sea earthquake of 1509, Terra Nova, c. 2, 1990, s. 167-174.
• Ambraseys, N. N.- C. F. Finkel, Engineering seismology. Earthq. Eng. Struct. Dyn. 17, 1-105.
• Ambraseys, N. N.- C. F. Finkel, Long-term seismicity of İstanbul and of the Marmara Sea region, Terra, c. 3, 1991, Oxford, 527-539.
• Ambraseys, N. N.- C. F. Finkel, The Seismicity of Turkey Adjacent Areas: A Historical Review 1500-1800, İstanbul: Eren Yayınları, 1995; Türkiye’de ve Komşu Bölgelerde Sismik Etkinlikler, Bir Tarihsel İnceleme 1500-1800, çev. M. Umur Koçak, Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2006.
• Ambraseys, N. N.- C. F. Finkel, “The Marmara Sea Earthquake of 10 July 1894 and Its Effects on Historic Building”, Anadolia Moderna-yeni Anadolu, VII, Paris, 1997, s. 49-58.
• Ambraseys, N. N.- C. F. Finkel, “10 Temmuz 1894 Marmara Denizi Depremi ve Tarihi Binalara Etkisi”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, İstanbul, 1999, sy. 93, s. 2-9.
• Batur, Afife, “Bir Depremin Yüzyıl Dönümü”, İstanbul Dergisi, İstanbul, 1994, sy. 10, s. 25-32.
• Cezar, Mustafa, “Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Âfetler”, Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, c. I, 1963, s. 327-414.
• Cild-i Evvel Tarih- Âl-i Osman, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan kitaplığı, no. 1099.
• Sıddık Çalık (haz.), 1894 Yılında İstanbul’da Meydana Gelen Büyük Depreme Ait Anonim Bir Günlük, Ali Yeşildal ve Seyfettin Ünlü (ed.), İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Çeşmîzâde Mustafa Reşid, Çeşmî-zâde Târihi, B. Kütükoğlu (nşr.), İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1993.
• Çorbacıoğlu, Mesude, “1894 Zelzelesi Hakkında Rapor”, Hayat Tatih Mecmuası, İstanbul, 1976, sy. 9, s. 58-62.
• Danişmend, İ. Hami, İzahlı Osmanlı Kronolojisi Tarihi, IV, İstanbul, 1972. Defterdâr Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekâyi’at, Abdülkadir Özcan (haz.), Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• D. Eginitis, “Le tremblement de tere de Constantinople du 10 Juillet 1894”, Annales de Géographie, c. 4, Paris, 1895, 151-165.
• Downey, G. “Eartquakes at Constantinople and Vicinity”, Speculum 30 (1955), 596-600.
• Dück, J., “Die Erdbeden von Konstantinopel”, Die Erdbebenwarte, c. 3, no. 6-9, 1904, Laibach, s. 121-139; no. 10-12, s. 177-196.
• Ebu’l Muhsin Kemâl, Yeni İlmü’l-Arz, İstanbul, 1330.
• Edirneli Rûhî, Tevârih-i Âl-i Osman.
• Engin, Vahdettin, “II. Abdülhamid’in Hususi İradeleri Işığında 1894 İstanbul Depremi ve Gündelik Hayata Etkisi”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri 22-23 Mayıs 2000 Bildiriler, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 2001, s. 141-149.
• Ergin, Kazım - Uğur Güçlü - Zeki Uz, Türkiye ve Civarının Deprem Kataloğu (M.S. 11 Yılından 1964 Sonuna Kadar), İstanbul: İTÜ Maden Fakültesi Arz Fiziği Enstitüsü, 1967.
• Gelibolulu Mustafa Âli, Kitabü’t-Tarih-i Künhü’l-Ahbâr, c. I., 2. kısım -Kayseri Raşit Efendi Kütüphanesi’ndeki 901 ve 902 no’lu nüshalara göre- Ahmet Uğur, Ahmet Gül, Mustafa Çukadar, İbrahim Hakkı Çukadar (haz.), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Genç, Mehmet - M. Mazak, İstanbul Depremleri, İstanbul: İBB İGDAŞ Genel Müdürlüğü Yayınları, 2000.
• Hâkîm, Vekâyi’nâme, I.
• Halil Edhem, Hareket-i Arza Dair Birkaç Söz, İstanbul: Mihran Matbaası, 1312.
• Halil Edhem Hatıra Kitabı, II, Ankara: TTK Yayınları, 1953.
• Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, c. II, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1999.
• Hayrullah Efendi, Hayrullah Efendi Tarihi, IX,
• Hoca Saadeddin, Tâcü’t-tevârih, c. II, Elyazması, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi.
• İbn-i Kemâl, Tevârih-i Âl-i Osman, VIII. Defter, A. Uğur (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• İlm-i Tabaakatü’l Arz, çev. Halil Edhem, İstanbul, 1317.
• İncicyan, P. Ğ., 18. Asırda İstanbul, terc. Hrand. D. Andreasyan, İstanbul, 1976. İstanbul ve Deprem Sempozyumu, 4 Mayıs 1991, İstanbul, 1991.
• X. Dybowski, “Tremblement de Terre de Turquie Observe a Adabazar”, La Nature, 22 Année, N. 1114, Paris, 6 October 1894.
• Karacakaya, Recep, “Şarköy-Mürefte Depremi (1912)”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri 22-23 Mayıs 2000 Bildiriler, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 2001, s. 203-218.
• Kılıç, Orhan, “Mühimme Defterlerine Göre XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Depremler”, Osmanlı, V, Güler Eren (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 671-677.
• Koçu, R. Ekrem, “Deprem, Zelzele”, İstanbul Ansiklopedisi, VIII, İstanbul, 1966, s. 4466-4470.
• Kömürcüyan, Eremya Çelebi, İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul, çev. Hrand D. Andreasyan, yeni notlarla yay. haz. K. Pamukciyan, İstanbul: Eren Yayınları, 1988.
• Kreutel, Richard F., Hanivaldanus Anonimi’ne Göre Sultan Bayezid-i Veli (1481- 1512), çev. Necdet Öztürk, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1997.
• Marino Sanuto, I Diarii, c. 58, Forni, Bologna 1879.
• Mazlum, Deniz, Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında 22 Mayıs 1766 İstanbul Depremi ve Ardından Gerçekleştirilen Yapı Onarımları, Basılmamış Doktora tezi, İstanbul: İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, 2001.
• Mehmed Hasib Ruznâmesi, h. 1182-1195/1768-1781, Süleyman Göksu (haz.), Basılmamış Yüksek Lisans tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1993.
• Menage, V. L., “Edirneli Rûhi’ye Atfedilen Osmanlı Tarihinden İki Parça”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara: TTK Yayınları, 1988, s. 311-333.
• Milne, J., A Catalogue of Destructive Earthquakes AD 7 to 1899, Reports Brit. Assoc. Advanc. Science, Portsmouth, 1911. Mustafa Nâima, Tarih, IV, İstanbul, 1280.
• Müneccimbaşı, Sahâifü’l Ahbâr fî Vekâyiü’l- Âsâr, III, İstanbul, 1285.
• M. Sadi, Marmara Havzasının 26-27 Temmuz 1328 Hareket-i Arzı, Eylül 1328. Bu eseri yayınlayan, Gurulkan, Kemal, “7.2’lik Marmara Depremi”, Tarih ve Düşünce Dergisi, İstanbul, Mart 2000, sy. 5, s. 38-53.
• Okay, A. ve diğerleri, “Marmara Denizi’nde İstanbul’u Tehdit Eden Kırıklar” Cumhuriyet- Bilim Teknik, 28 Ağustos 1999, sy. 649, s. 8-10.
• Orgun, Zarif, “915 (1509) Senesinde İstanbul’u Baştanbaşa Harap Eden Zelzelede Şehri Tamir İçin Alınan Tedbirler”, Arkitekt Mecmuası, no. 7-8 (1941), 1-4.
• Oscar Bey Rendelmann, Le Tremblement De Tere De Constantinople (Juillet 1894), Paris: Librairie Nilson, 1894.
• Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid (Hatıralarım), İstanbul: Selçuk Yayınları, 1984.
• Öcal, Nevzat, Türkiye’nin Sismitesi ve Zelzele Coğrafyası, 1850-1960 Yılları İçin Türkiye Zelzele Kataloğu, İstanbul: Kandilli Rasathanesi Yayınları, 1968.
• Öcal, Nevzat, 1850 Yılına Kadar 7 Şiddetinde ya da Daha Büyük İntensiteli Türkiye Zelzeleleri Kataloğu, İstanbul, 1967.
• Özmen, B. - S. Pampel, Depremler Doğal Âfet midir? Depremlerle Baş Edebilmek, Eflatun Yayınevi, 2009.
• Öztin, Feriha, 10 Temmuz 1894 İstanbul Depremi Raporu, Ankara: Bayındırlık ve Âfet İşleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1994.
• Pampel, Süleyman, Depremler, Ankara: Alfa/Aktüel Kitabevleri, 2000.
• Pamukciyan, Kevork, “Depremler, Osmanlı Dönemi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 3, İstanbul, 1994, s. 34-35.
• Pamukciyan, Kevork, “Sarkis Sarrafyan Hovenasyan’a Göre İstanbul’un 1766
• Büyük Depremi”, Tarih ve Toplum, İstanbul-Kasım, 1987, sy. 47, s. 12-16.
• Pamukciyan, Kevork, “1766 Büyük İstanbul Zelzelesi”, Tarih Konuşuyor, Mayıs 1966, sy. 28, s. 2335-2338.
• Pınar, Nuriye-Ervin Lahn, Türkiye Depremleri İzahlı Kataloğu, Ankara: Bayındırlık Bakanlığı Yapı ve İmar Başkanlığı, 1952.
• Rasadhane-i Amire’nin 1912-1913-1914 Senelerine Ait Hülasa-i Rasadatı, İstanbul, 1330.
• Râşid, Râşid Tarihi, II, İstanbul, 1282
• Salname-i Nevsal-i Milli, 1338, 1339.
• Sakin, Orhan, Tarihsel Kaynaklarıyla İstanbul Depremleri, İstanbul: Kitabevi, 2002.
• Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, 1595- 1600, I-II, Mehmet İpşirli (haz.), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1989.
• Sezer, Hamiyet, “1894 İstanbul Depremi Hakkında Bir Rapor Üzerine İnceleme”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XVIII/29, Ankara, 1997, s. 169-198.
• Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa, Silâhtar Tarihi, II, İstanbul.
• Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. 9739, İstanbul.
• Smith, A. D. - T. Taymaz ve diğerleri, “High-resolution seismic profiling in the Sea of Marmara (northwest): Late quaternary sedimentation and sea-level changes”, Bulletin of Geological society of America, 107 (8), 1995, 923- 936.
• Solakzâde, Tarih-i Solakzâde, İstanbul, 1297.
• Soysal, H. - S. Sipahioğlu - D. Kolçak - Y. Altınok, Türkiye ve Çevresinin Tarihsel Deprem Kataloğu (M.Ö. 2100- M.S. 1900), İstanbul: TÜBİTAK Yayınları, 1981.
• Sönmez, İbrahim, “Deprem Sözlüğü”, Yol Kültürü Deprem Özel Sayısı, nr. 6/7, İstanbul, 2000, s. 322-331.
• Şahsuvaroğlu, H. “İstanbul Zelzeleleri”, Asırlar Boyunca İstanbul, İstanbul, 1953.
• Şemdânîzâde Fındıklılı Süleyman Efendi, Mür’i’t-Tevârih, I-II, Münir Aktepe (haz.), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1978.
• Şengör, A. M. C., “Kuzey Anadolu Fayı’nın Keşfi”, TÜBİTAK- Bilim ve Teknik, Ocak 1996, sy. 338, s. 8-15.
• Taymaz, Tuncay, “1509 İstanbul Büyük Depremi: Küçük Kıyamet”, Cumhuriyet Bilim Teknik, 11.09.1999.
• Taymaz, Tuncay, The source parameters of Çubukdağ (Western) earthquake of 11 october 1986”, Geophysical Jurnal İnternational, Oxford, 1993, sy. 113, s. 260-267.
• Taymaz, Tuncay, “Marmara Bölgesi’nin Aktif Tektoniği”, Cumhuriyet-Bilim Teknik, 4 Kasım 1995, sy. 450.
• Taymaz, Tuncay, “Türkiye’nin Gerçeği: Deprem, Cumhuriyet-Bilim Teknik, 14 Ekim 1995, sy. 447, s. 8-11.
• Taymaz, Tuncay, “Deprem Sorunlarının Çözümünde Ulusal Deprem İstasyonları Ağının önemi. Erzincan ve Dinar Deneyimleri Işığında Türkiye’nin Deprem Sorunlarına Çözüm Arayışları”, TÜBİTAK Deprem Sempozyumu, 15-16 Şubat 1996, Ankara, s. 57-63.
• Taymaz, Tuncay, “Dinamik Yerküremiz ve Depremler”, Cumhuriyet-Bilim Teknik, 12 Nisan 1997, sy. 525.
• Tevârih-i Âl-i Osman, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan Kitapları, no. 1100; Tarih-Âl-i Osman, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan Kitapları no. 1101.
• Urfalı Mateos Vekâyi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrand D. Andreasyan; Notlar: Edouard Dulaurer, M. Halil Yinanç, 2. bs., Ankara: TTK Yayınları, 1982.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, II, Ankara, 1983.
• Ünver, Süheyl, İstanbul Rasathanesi, Ankara, 1985
• Ürekli, Fatma, İstanbul’da 1894 Depremi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Ürekli, Fatma, “1894 İstanbul Depremi”, İstanbul Araştırmaları, 5, İstanbulBahar 1998, s. 47-95.
• Ürekli, Fatma, “1894 Depreminden Sonra Yardım Toplanılması (İâne-i Musâbîn) ve Tevzii Meseleleri”, İstanbul Araştırmaları, VII, İstanbul, Kış 1999, s. 19- 82.
• Ürekli, Fatma, “Bir Arşiv Belgesine Göre İstanbul’da Meydana Gelen Semavi Âfetler”, Tarih ve Toplum, Mayıs 2000, sy. 197, s. 4-6.
• Ürekli, Fatma, 1889/1894 Âfetlerinde Osmanlı- Amerikan Yardımlaşmaları, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2007.
• Ürekli, Fatma, “İstanbul Depremlerinin Vefa Semtine Etkileri”, Bir Semte Vefa, N. Bilge Özel İmanov- Yunus Uğur (haz.), İstanbul: Klasik Yayınları, 2009, s. 555-564.
• Vekâyi-i Sultan Bâyezid ve Selim Han, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, E. Hazinesi, nr. 1416.
• Vogt, Jean, “Osmanlı Topraklarında Tarih Boyunca Depremsellik Batılı Kaynaklardan ve Tanıkların İfadelerinden Örnekler”, E. Zacharıadov (ed.), Os-manlı İmparatorluğu’nda Doğal Âfetler, çev. G. Ç. Güven- S. Öztürk, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001, s. 13-59.
• Verollat, P. “Tableau des tremblements de terré éprouvés á Constantinople Pendant quinze ans (1841-1855)”, Comptes Rendues Acad, Sci, c. 42, Paris, 1856, s. 293-299.