Anadolu Selçuklu Mimari Tarihinde Anlam Araştırmaları

Yıl 2009, Sayı: 13, 67 - 80, 01.05.2009

Ali Uzay Peker

Öz

11-14. yüzyıllar arasındaki dönemi kapsayan Anadolu Selçuklu mimarisini konu alan
yayınları iki ana gruba ayırabiliriz. Bunlardan ilki, bu dönemin mimarisinin sahip
olduğu niteliklerin dökümü niteliğindeki ‘taksonomik’ (sınıflandırıcı, betimlemeci)
çalışmalar; ikincisi ise siyasetbilim, sosyoloji, teoloji, teosofi, kozmoloji, mitoloji gibi
alanlardan ödünç alınan kavramlar aracılığıyla yapılan ‘hermenötik’ (anlam/yorum)
çalışmalar. İkinci gruba giren anlam araştırmalarında mimariyi şekillendiren çeşitli
etki alanlarından derlenen kavramlar kullanılmıştır. ‘Hermenötik’ tanımı ile grupladığımız
bu çalışmalar, araştırmaya “Bunun anlamı nedir?” sorusu ile başlayan, ya da
bu soruyu araştırmanın herhangi bir aşamasında sorup yanıtlamaya çalışan çalışmalardır.
Anlama dair sonuçlar çıkarabileceğimiz yazıları iki bölümde inceleyebiliriz:
Birinci bölümde kültür bağlamı ya da siyasi düşünce geleneği ve bunun uygulamaları
aracılığıyla yapılan anlam açıklamaları; ikinci bölümde ise ‘Ortaçağ evren anlayışı’
aracılığıyla yapılan anlam açıklamaları yer alır. İlk grupta, D. Kuban’ın ‘sinkretizm’;
S. Redford’un ‘hükümdarlık imgesi’, ‘İran hükümdarlık ideali’ ve ‘hanedanlık alanı’;
E. S. Wolper’ın ‘Selçuk-tarzı portal’ ve ‘ortak görsel sözlük’; ikinci grupta, S. Ögel’in
‘Asya’nın eski evren imgeleri’, ’kozmik düzen’, ‘evren-hükümdarlık imgeleri’ ve
‘hükümdarlık prestij imgesi’; G. Akın’ın ‘mağara imgesi’, ‘bereket kapısı’, ‘evren tasarımı’,
‘mikrokozmos kimliği’, ‘Şamanist evren tasavvuru’ ve ‘tevhid sembolü’; D.
Kuban’ın ‘Cennet’ ve ‘başka bir dünya ya da öbür dünya imgesi’; A.U. Peker’in ‘gök
ve yeryüzü kapısı’, ‘kozmik dağ’, ‘ikilik’, ‘geçiş bölgesi’, ‘aracı saha’ ve ‘hayalî ara
bölge (berzah)’ kavramları öne çıkar. Araştırmacların Selçuklu mimarisini anlama
gayreti, Gadamer’in ‘niyetleri anlama’ olarak tanımladığı edimdir. Gadamer’e göre
niyetleri anlama çabamız bir yorumdur. Sonuçta, “Bunun anlamı nedir?” sorusuyla
yola çıkıldığı zaman verilen yanıtlar. “Bu nedir?” Sorusuna verilen yanıtlardaki gibi
sadece sabit bilginin sergilenmesinden ibaret olmadığı, niyetleri anlamaya yönelik
olduğu için yorum içerikli olacaktır

Anahtar Kelimeler

Anadolu Selçuklu, Anlam, Yorum, Siyasî Düşünce, Evren Anlayışı

Semantic Studies in Histogriography of Anatolian Seljuq Architecture

Öz

Publications on Anatolian Seljuq architecture might be divided into two groups. The
first is taxonomic studies (classification and description of things), which focus on
the inventory of architectural characteristics; the second is hermeneutical studies
(interpretation) which make the use of the concepts borrowed from political science,
sociology, theology, theosophy, cosmology, mythology and the like. These realms
shape architecture, hence become intermediary in hermeneutical studies, which
starts with the question: “What is the meaning of this?” We may subdivide the latter
publications in two. The first is the studies into meaning through cultural contexts
and politics; the second is the studies into meaning through ‘medieval understanding
of cosmos’. The first part covers concepts as such: D. Kuban’s ‘syncretism’; S.
Redford’s ‘expression of monarchy’, ‘sultanic domain’ and ‘Persianate ideal of kingship’;
E. S. Wolper’s ‘Seljuk style portal’ and ‘common visual lexicon’. The second
part covers concepts as such: S. Ögel’s ‘old cosmic images of Asia’, ‘cosmic order’,
‘images of cosmos/sovereignty’ and ‘image of royal prestige’; G. Akın’s ‘cave image’,
‘gate of fertility’, ‘cosmic design’, ‘microcosmic character’, ‘Shamanist representation
of cosmos’ and ‘symbol of tevhid (unity)’; D. Kuban’s ‘Paradise’ and ‘image of
another world or after world’; A.U. Peker’s ‘gate of earth and sky’, ‘cosmic mountain’,
‘duality’, ‘area of transition’, ‘intermediary realm’ and ‘imaginary intermediary region
(berzah)’. Scholarly endeavor to understand Seljuk architecture actually is an aim
to ‘understand intentions’ (from H.G. Gadamer). According to Gadamer, our attempt
to understand intentions is an interpretation. Hence, the response to the question
“What is the meaning of this” is based on an understanding of intentions; hence it is
interpretation-wise for the reason that it is not the demonstration of constant facts,
which is the response to another question “What is this?”

Anahtar Kelimeler

Anatolian Seljuq, Meaning, Interpretation, Politics, Cosmos Understanding.