Chagatai Literature and Studies on Chagatai Literature

Yıl 2007, Sayı: 9, 173 - 220, 01.05.2007

Zuhal Ölmez

Öz

In this paper which is introduced Chagatai Literature, authors written in Chagatai Turkic and their literary works, Chagatai Literature is analyzed into three periods. There are some disagreements about Chagatai Literature which consists of literary works written in Chagatai Turkic, particularly, on defining boundaries of this literature. This disagreements focus on two points. The first is the view which accepts language materials belong to Central Asia Turkic after Chagatai Turkic and Old Uighur; the second is the view which defend Chagatai Turkic is not the continuation of Old Uighur. Thence, there are some disagreements about the beginning of Chagatai Turkic and its periods, too. Together with scientists who think that Chagatai Literature should be evaluated into a wide range, from XIIIrd century to XIXth century, there are some scientists who discuss that this literature involves the period from the beginning of XVth century to the end of XIXth century. According to this view, Chagatai Literature should be taking on three periods as 1. Pre-Classical Period, 2. Classical Period, 3. Post-Classical Period. The Divans written in Pre-Classical period are not advanced as the Divans written in Classical Period in terms of formation. Some well-known authors and poets in this period: Sekkâki, Lutfî, Atâyî, Yusuf Emîrî, Gedâyî. In this period which Chagatai Literature has attained classical literature level, authors and poets as Nevâyî, Hüseyin Baykara, Ubeydullah Han, Babür have written a lot of literary works. In the Post-Classical period, Uzbek Literature began to come into. In this period, there has not been any literary works such as Classical Divan. Well-known author in this period is Ebu'l-gazi Bahad?r Han. The studies on the literary works written in Chagatai Turkic are generally about language analysis, but in these studies, we can see transcription of texts besides language analyse. Thence, we added published texts to the bibliography, but did not add the articles directly on language analysis.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Literature, Ali Şir Nevayi, Ebu'l-gazi Bahad?r Han, Huseyin Baykara, Babur.

Çağatay Edebiyatı ve Çağatay Edebiyatı Üzerine Araştırmalar

Öz

Çağatay Edebiyatını oluşturan yazarların ve eserlerinin tanıtıldığı bu yazıda Çağatay Edebiyatı üç dönem altında incelenmiştir. Çağatay Türkçesiyle yazılmış eserlerden oluşan bu edebiyatla ilgili dönemin sınırlarını çizme konusunda görüş ayrılıkları bulunmaktadır. Bu görüşler iki noktada odaklanmıştır. Birincisi Çağatayca ile Uygurcadan sonraki Orta Asya Türkçesi dil malzemelerini kabul eden görüş; ikincisi ise, Çağatayca'nın Eski Uygur dilinin devamı olamayacağını belirten görüştür. Bu nedenle Çağatay Türkçesi'nin başlangıcı ve dönemleri konusunda da görüş ayrılıkları vardır. Bu edebiyatın XIII. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar geniş bir yelpazede değerlendirilmesi gerektiğini düşünen bilim adamlarının yanı sıra; XV. yüzyılın ba?ından XIX. yüzyılın sonuna kadarki dönem içerisinde inceleyenler de vardır. Bu görüşe göre bu edebiyat, 1. Klasik Öncesi Dönem, 2. Klâsik Çağatayca Dönemi, 3. Klâsik Sonrası Dönem ba?lıkları altında ele alınmaktadır. Klâsik öncesi dönemde yazılan divanlar, düzen bakımından klâsik devirdeki kadar gelişmiş değildirler. Bu dönemin belli başlı temsilcileri Sekkâki, Lutfî, Atâyî, Yusuf Emîrî ve Gedâyîdir. Çağatay Edebiyatının klâsik edebiyat özelliği kazandığı bu dönemde başta Nevâyî olmak üzere Hüseyin Baykara, Ubeydullah Han ve Babür tarafından oldukça çok sayıda eser meydana getirilmiştir. Klâsik sonrası dönem, Özbek edebiyatının temellerinin atıldığı dönemdir. Bu dönemde klâsik divan tarzında eserler meydana getirilmemiştir. Bu dönemin Çağatay Türkçesiyle yazmı? olan başlıca temsilcisi, Ebu'l-gazi Bahadır Han'dır. Çağatayca eserler üzerine yapılan çalışmalar, daha çok dil incelemesi boyutundadır; ancak bu dil incelemeleri yapılırken metinlerin yazıçevrimleri de ortaya konmuştur. Bu nedenle kaynakçada metin yayımlarına yer verilmiş; sadece do?rudan doğruya dil çalışması olan makalelere yer verilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Edebiyatı, Ali Şir Nevâyî, Ebu'l-gazi Bahadır Han, Hüseyin Baykara, Babürnâme.

Kaynakça

• Akün, Ömer Faruk, “Bâbür (Sanat ve Fikir Adamı Yönü)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1991, c. IV, s. 396-400.
• Bertels, E. E., “Ali Şir Nevai’nin Ferhad ü Şirin’i”, çev. Rasime Uygun, TDAY-Belleten 1957, 1957, s. 115-130.
• Bertels, E. E., “Ali Şir Nevayi, Leyli ve Mecnun”, Türkiyat Mecmuası, 1951, c. IX, s. 47-64. Caferoğlu, Ahmet, “Çağatay Türkçesi ve Nevai” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1948, c. II, sy. 3-4, s. 141-154.
• Canpolat, Mustafa, “Çağatay Dili ve Edebiyatı”, Türkler Ansiklopedisi, c. VIII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 769-776.
• Canpolat, Mustafa, Ali Şir Nevayî, Lisanü’t-t.ayr, Ankara: TDK Yayınları, 1995, 279 s.
• Dolu, Halide, “Hüseyin Baykara adına yazılmış çağatayca manzum bir Yusuf Hikayesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1954, c. V, s. 51-58.
• Eckmann, János, “Bilinmeyen Bir Çağatay Şairi Şahi ve Divanı”, TDAY-Belleten 1970, 1971, s. 13-36.
• Eckmann, János, “Çağatay Dili Hakkında Notlar”, TDAY-Belleten 1958, 1958, s. 115-126.
• Eckmann, János, “Çağatay Edebiyatının Son Devri (1800-1920)”, TDAY-Belleten 1963, s. 121-156.
• Eckmann, János, “Die Tschaghataische Literatur”, Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden , 1964, pp. 304-406.
• Eckmann, János, Chagatay Manual, Indiana University Publications Uralic and Altaic Series, Bloomington 1966, 340 s.
• Eckmann, János, “Nevaî’nin İlk Divanları Üzerine”, TDAY-Belleten 1970, 1971, s. 253-269.
• Eraslan, Kemal, ‘Çağatay Edebiyatı’, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisiş cilt: 8, İstanbul 1993
• Eraslan, Kemal, “Çağatay Şiiri”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), Temmuz-Ağustos-Eylül 1986, sy. 415, 416, 417. s. 687-692.
• Eraslan, Kemal, “XV. Yüzyıl Çağatay Edebiyatı - Çağatay Edebî Dilinin ve Edebiyatının Teşekkülü”, Büyük Türk Klâsikleri, c. III, İstanbul 1986, s. 59-62.
• Eraslan, Kemal, Alî-Şîr Nevâyî, Mecâlisü’n-nefâyis, I: Giriş ve Metin, II: Çeviri ve Notlar, Ankara: TDK Yayınları, 2001, 668 s.
• Eraslan, Kemal, Alî-Şîr Nevâyî, Mîzânü’l-evzân (Vezinlerin Terazisi), Ankara, 1993, 198 s.
• Hofman, H. F., Turkish Literature: A Bio-Bibliographical Survey, Bölüm III, Kısım I: Yazarlar, c. I-III, Utrecht, 1969, 348s; c. IV-VI, Utrecht, 1969, 312 s.
• İnan, Abdülkadir, “Çağatay Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, c. III: Edebiyat, Ankara: TKAE Yayınları, 1992, s. 80-102.
• Kaya, Önal, ‘Ali Şir Nevayi: Fevayidü’l-Kiber, Ankara: TDK Yayınları, 1989, 743 s.
• Konukçu, Enver, “Bâbür”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1991, c. IV, s. 395-396.
• Köprülü, Fuad, “Çağatay Edebiyatı”, İslâm Ansiklopedisi, 1945, c. III, s. 270-323. Kut, Günay, c Ali Şir Nevayi Garaibü’s-sıgar, İnceleme-Karşılaştırmalı Metin, Ankara: TDK Yayınları, 2003, 573 s.
• Kut, Günay, “Ali Şîr Nevâî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1988, c. II, s. 449-453.
• Levend, Agah Sırrı, Ali Şir Nevaî, I. cilt, Hayatı, Sanatı ve Kişiliği, Ankara: TDK Yayınları, 1965, 306 s.
• Oral Seyhan, Tanju, “Ali Şir Nevayi-Siracü’l-Müslimin 1 (Giriş - Karşılaştırmalı Metin)”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Aralık 2005, c. II, sy. 4, s. 80-120.
• Ölmez, Zühal, Şecere-i Türk’e Göre Mogol Boyları, İstanbul: Kebikeç, 2003, 268 s.
• Özönder, Sema Barutçu, Ali Şir Nevayi, Muhakemetü’l-lugateyn İki Dilin Muhakemesi, Ankara: TDK Yayınları, 1996, 243 s.
• Tarlan, Ali Nihad, “Ali Şir Nevâî”, Türkler Ansiklopedisi, c. VIII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 796-803.
• Yücel, Bilâl, Bâbür Dîvânı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995, 575 s.