Türk Edebiyatında Hamse

Yıl 2007, Sayı: 9, 305 - 322, 01.05.2007

Mehmet Arslan

Öz

Hamse, “beş eserden oluşan külliyat” anlamına gelmektedir. Edebî terim olarak “İran
ve Türk edebiyatlarında beş mesneviyi ihtiva eden eserler topluluğu” demektir. Daha
sonraları örnekleri tek olmakla birlikte beş mensur eserden, ayrıca bir divan ve dört
mesneviden oluşan eserler topluluğuna da hamse adı verilmiştir. İlk örnekleri İran
edebiyatında görülen hamseler, Türk edebiyatında da benimsenmiş, önceleri taklit
yoluyla eserler verilirken daha sonra orijinallik ve mahallîlik katılarak yazılmış ve bü-
yük bir ilgi görerek edebî literatürde yerini almıştır.

Anahtar Kelimeler

Hamse, Mesnevi, İran Edebiyatı, Türk Edebiyatı, Nizâmî, Nevâyî, Atâyî

“Hamse” in the Turkish Literature

Öz

Hamse, “beş eserden oluşan külliyat” anlamına gelmektedir. Edebî terim olarak “İran
ve Türk edebiyatlarında beş mesneviyi ihtiva eden eserler topluluğu” demektir. Daha
sonraları örnekleri tek olmakla birlikte beş mensur eserden, ayrıca bir divan ve dört
mesneviden oluşan eserler topluluğuna da hamse adı verilmiştir. İlk örnekleri İran
edebiyatında görülen hamseler, Türk edebiyatında da benimsenmiş, önceleri taklit
yoluyla eserler verilirken daha sonra orijinallik ve mahallîlik katılarak yazılmış ve büyük
bir ilgi görerek edebî literatürde yerini almıştır

Anahtar Kelimeler

Hamse, Masnavi, Persian Literature, Turkish Literature, Nizami, Nevayi, Atayi

Kaynakça

• Ahdî Tezkiresi (Gülşen-i Şu‘arâ), Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine No: 1303.
• Akalın, Mehmet, Ahmedî, Cemşîd ü Hurşîd, Ankara, 1975.
• Akalın, Nazir, “Nizâmî-yi Gencevî’nin Hayatı, Edebi Şahsiyeti ve Eserleri”, Bilig Dergi- si, Güz 1998, sy. 7, s. 67-91.
• Akkaya, Hüseyin, The Prophet Solomon in Ottoman Turkish Literature and the Süley- mâniyye of Şemseddin Sivâsî, c. I, Harvard University, 1997.
• Aksoyak, İ. Hakkı, Gelibolulu Mustafa Âlî Tuhfetü’l-Uşşâk, Ankara, 2003.
• Aksoyak, İ. Hakkı, “Mahzenü’l-Esrâr Geleneğine Bağlı Mesnevilerde Ortak Hikayeler”, Bilig Dergisi, Güz 1996, sy. 3, s. 82-89.
• Ali Emîrî, Tezkire-i Şu‘arâ-i Âmid, İstanbul, 1327.
• Ali Şîr Nevâyî, Hamse, Parsa Şemsiyev (neşr.), Taşkent, 1958-1960.
• Alpay (Kut), Günay, “Aşkî ve Heft Peyker Çevirisi”, TDAY Belleten, 1972, s. 131.
• Alpay, Gönül, “Hamdullah Hamdî’nin Leylâ vü Mecnun Hikayesi”, Atatürk Üniversite- si Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 1970, c. I, sy. 1, s. 25-32.
• Alpay, Gönül, “Nevâyî’nin Ferhâd u Şîrîn Mesnevisi Üzerindeki Etkiler”, TDAY Belleten 1970, s. 155-167.
• Alpay-Tekin, Gönül, Ali Şîr Nevâyî-Ferhâd u Şîrîn, Ankara, 1994.
• Araslı, Hamid, “Gülşehrî ve Genceli Nizâmî”, I. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilim- sel Bildiriler, 1966, Ankara, 1968.
• Araslı, Hamid, “Leylî ve Mecnun Hakkında”, TDAY Belleten 1958, s. 17-39.
• Arslan, Mehmet ve İ. Hakkı Aksoyak, Gelibolulu Âlî - Riyâzü’s-Sâlikîn, Sivas, 1998.
• Arslan, Mehmet, Subhî-zâde Feyzî-Hamse, Sivas, 1999.
• Atalay, Besim, “Ali Şir Nevâî”, TDAY Belleten, Mart 1941, seri 2, sy. 7-8, s. 9-16.
• Ateş, Ahmed, “Farsça Eski Bir Varka ve Gülşah Mesnevisi”, TDED, C.5, s. 33-50.
• Ateş, Ahmed, “Mesnevi”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: MEB Yay., 1971, c. VIII, s. 127-133.
• Ateş, Ahmed, “Varka ve Gülşah Mesnevîsinin Kaynakları”, TDED, İstanbul, 1946, c. II, sy. 1, s. 1-19.
• Ayan, Gönül, Lâmi‘î Vâmık u Azrâ, Ankara, 1998.
• Ayan, Hüseyin, “Hamse”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul: Dergâh Yay., 1981, c. IV, s. 89-90.
• Ayan, Hüseyin, “Divan Edebiyatında Hamseler”, A.Ü. Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Ahmed Caferoğlu Özel Sayısı, 1979, sy. 10, s. 87-100.
• Ayan, Hüseyin, “Hamîdî-zâde Celîlî”, Türk Kültürü Araştırmaları, 1983, c. XVII-XXI, sy. 1-2, s. 15- 45.
• Ayan, Hüseyin, “Hamîdî-zâde Celîlî’nin Leylâ vü Mecnûn’u”, Türk Dünyası Araştırma- ları, 1983, sy. 27, s. 67-93.
• Ayan, Hüseyin, Şeyhoğlu Mustafa Hurşîd-nâme, Erzurum, 1979.
• Aycan, Enver, “Hüsrev ü Şîrîn Mesnevîsi”, Türk Dili, 1953, c. 2, sy. 22, s. 672-675.
• Aynur, Hatice, XV. Yüzyıl Şairi Çâkerî ve Dîvânı, İstanbul, 1999.
• Banarlı, N. Sami, Büyük Nazireler, İstanbul: Yüksek İslam Enstitüsü Yayını, 1962.
• Banarlı, N. Sami, Resimli Türk Edebiyatı, İstanbul, 1971.
• Bertels, E. E., “Ali Şir Nevâyî’nin Ferhâd u Şîrîn’i”, çev. Rasime Uygun, TDAY Belleten 1957, s. 115-130.
• Brujin, J. T. P. de, “Khamsa”, EI2, c. IV, s. 1009-1010.
• Caferoğlu, Ahmet, “Mir Ali Şir Nevâî”, Türk Amacı Dergisi, 1942, sy. 1, s. 6-11.
• Canpolat, Mustafa, Ali Şir Nevâyî Lisânü’t-Tayr, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını, 1995.
• Cinânî, Cilâü’l-Kulûb, Mustafa Özkan (haz.), İstanbul, 1990.
• Çaldak, Süleyman, Nergisî ve Nihâlistân’ı, Malatya, 2004.
• Çelebioğlu, Âmil, “Sultan II. Murad Devri Mesnevileri”, Doçentlik Tezi, Erzurum, 1976.
• Çelebioğlu, Âmil, Türk Edebiyatında Mesnevi (XV. Yüzyıla Kadar), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
• Çelik, Ülkü, Ali-Şir Nevâyî Leylî vü Mecnûn, Ankara, 1996.
• Devletşâh-ı Semerkandî, Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, Muhammed Abbâsî (neşr.), Tahran, 1337.
• Dilçin, Dehri, Şeyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha, İstanbul, 1946.
• Eckmann, J., “Ali Şir Nevai”, Bilgi Dergisi, İstanbul, 1957, c. X, sy. 119.
• Emir Hüsrev-i Dihlevî, Şîrîn ü Hüsrev, G. Aliyev (neşr.), Moskova, 1961.
• Erdem, Sadık (haz.), Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı, Ankara, 1994.
• Erişen, Gülgün, “Bursalı Rahmî’nin Gül-i Sad-berg’i”, A.Ü. DTCF Türkoloji Dergisi, 1992, c. X, s. 284-315.
• Eycan, Nur, “Nevâyî’nin Ferhâd u Şîrîn’i Hakkında”, Türk Dili, 1953, c. II, s. 17-18.
• Fahrî, Hüsrev ü Şîrin, Barbara Fleming (neşr.), Wiesbaden, 1974.
• Feridun Bey Köçerli, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi Materyalları, Bakü, 1925-1926.
• Gençosman, Nuri, Nizâmî, Mahzen-i Esrâr, Ankara, 1960.
• Göçgün, Önder, Ziyâ Paşa’nın Hayatı, Eserleri, Edebi Şahsiyeti ve Bütün Şiirleri, Anka- ra, 1987.
• Gökyay, Orhan Şaik, “Atâyî’nin Leylâ vü Mecnûn’u”, Ülkü, 1937, sy. 53.
• Hacıeminoğlu, Necmettin, Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i ve Dil Hususiyetleri, İstanbul, 1965.
• “Hamse”, Meydan Larousse, İstanbul, 1990, c. V, s. 581.
• Huart, Clement, “Hamse”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: MEB Yay., 1964, c. V, s. 200.
• Hüseyin Dâniş, İran Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 1332.
• Hüseyin Dâniş, Serâmedân-ı Sühan, İstanbul, 1327.
• İlaydın, Hikmet, “Behrâm-ı Gûr Menkabeleri-Mir Ali şir Nevâi ile Hâtifî’nin Eserleri Arasında Müşterek Bazı Hususiyetler Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, 1936, c. V, s. 275-329.
• İnan, Abdülkadir, “Mîr Ali Şir Nevâî”, Varlık, 1941, c. XI, sy. 182, s. 313-314.
• İsmail Hâkimî, “Mahzenü’l-Esrâr-ı Nizâmî-yi Gencevî ve Nazîrehâyî ki Be-Taklîd Ez-ân Sürûdeend”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyât ve Ulûm-ı İnsânî-yi Dâniş- gâh-ı Tehrân, Yıl: 12, sy. 3-4.
• Kahraman, Bahattin, “Heft Peyker Çevirileri ve Ali Şir Nevayi’nin Seb‘a-i Seyyâre’si”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Ali Şir Nevâyi Sempozyu- mu, Konya, 3 Ocak 1992.
• Karacan, Turgut, Nev‘î-zâde Atâyî, Heft-Hân Mesnevisi, Ankara, 1974.
• Karahan, Abdulkadir, Eski Türk Edebiyatı İncelemeleri, İstanbul, 1980.
• Karahan, Abdulkadir, “Mokayese-i Leylî vo Mecnûn-ı Nizami ve Fuzûlî”, Mecmû‘a-i Makâlât Kongre-i Beynelmilelî-i Nohomîn Sede-i Tevellod-ı Hekîm Nizâmî-yi Gencevî, Tebriz: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tebrîz, 1372, c. II, s. 657-664.
• Karahan, Abdulkadir, “Hamse”, Türk Ansiklopedisi, c. XVIII, s. 454-455.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, c. II, İstanbul, 1942.
• Kocatürk, Vasfi Mahir, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara, 1970.
• Kortantamer, Tunca, “XVII. Yüzyıl Şairi Atâyî’nin Hamsesi’nde Osmanlı İmparatorlu- ğu’nun Görüntüsü”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, 1983, c. I, s. 61-105.
• Kortantamer, Tunca, Nev‘î-zâde Atâyî ve Hamse’si, İzmir, 1997.
• Köksal, M. Fatih (çev.), “Dr. Asgar Dilperîpûr, Türk Edebiyatında Nizâmî’nin Takipçile- ri ve Hamse’sine Nazire Yazanlar”, Türklük Bilimi Araştırmaları, 1999, sy. 8, s. 199-238.
• Köksal, M. Fatih, “Nazire Kavramı ve Klasik Türk Şiirinde Nazire Yazıcılığı”, Diriözler Armağanı: Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Kitabı, Ankara, 2003, s. 215-290.
• Kut, (Alpay) Günay, “Lâmi‘î Çelebi and his works”, Journal of Near Eastern Studies, Ni- san 1976, c. XXXV, sy. 2.
• Kutluk, İbrahim (haz.), Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, c. II, Ankara, 1989.
• Külliyât-ı Hamse-i Hakîm Nizâmî-yi Gencevî, M. Derviş (neş.), Tahran, 1366.
• Levend, Agah Sırrı, Ali Şir Nevâî, c. III, Hamse, Ankara, 1966.
• Levend, Agah Sırrı, Arap Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnun Hikayesi, An- kara, 1959.
• Levend, Agah Sırrı, “Bilinmeyen Eski Eserlerimizden: Halife’nin Leylâ vü Mecnûn’u”, Türk Dili, 1952, c. I, sy. 8, s. 7-11.
• Levend, Agah Sırrı, “Feyzî’nin Bilinmeyen Hamsesi”, TDAY Belleten, Ankara, 1955, s. 143-152.
• Levend, Agah Sırrı, “Kadîmî’nin Leylâ vü Mecnûn’u”, Türk Dili, 1952, c. I, sy. 9, s. 21-26.
• Levend, Agah Sırrı, “Larendeli Hamdî’nin Leylâ vü Mecnûn’u”, Türk Dili, 1952, c. 2, sy. 13, s. 12-17.
• Levend, Agah Sırrı, “Örfî’nin Leylâ vü Mecnûn’u”, Türk Dili, 1952, c. 1, sy. 12, s. 673-676.
• Levend, Agah Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, c. I, Ankara, 1984.
• Levend, Agah Sırrı, “Ahmed Rızvan’ın Hüsrev ü Şîrîn’i”, TDAY Belleten 1966, sy. 215-258.
• Levend, Agah Sırrı, Atâyî’nin Hilyetü’l-Efkâr’ı, Ankara, 1948.
• Levend, Agah Sırrı, “Celîlî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i”, TDAY Belleten 1965, 1966, s. 103-127.
• Levend, Agah Sırrı, “Fuzûlî’nin Şâh u Gedâ’sı”, Türk Dili, Ağustos 1954, c. III, sy. 35, s. 655, 656.
• Levend, Agah Sırrı, Gülşehrî-Mantıku’t-Tayr, Ankara, 1957.
• Levend, Agah Sırrı, “Kemalpaşazâde’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı”, TDAY Belleten 1969, s. 251-258.
• Levend, Agah Sırrı, “Lâmiî’nin Ferhâd u Şîrîn’i”, TDAY Belleten 1964, s. 85-111.
• Levend, Agah Sırrı, “Türk Edebiyatında Leylâ vü Mecnun Yazan Şairler”, TDAY Belleten 1957, s. 105-113.
• M. A. Terbiyet, Dânişmendân-ı Azerbaycan, Tahran, h. 1314.
• Mehmed Emin Resulzâde, Azerbaycan Şairi Nizami, Ankara, 1951.
• Mazıoğlu, Hasibe, “Türk Edebiyatı, Eski”, Türk Ansiklopedisi, c. XXXII, s. 97 vd.
• Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, c. IV, İstanbul, 1315.
• Mehmed Şefî, Mesnevî-i Vâmık u Azrâ-yı Unsurî, Lahor, 1967.
• Mehmed Tahir (Bursalı, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, 1333.
• Mehmed Tevfîk, Kâfile-i Şu‘arâ, İstanbul, 1290.
• Meriç, Münevver Okur, Cem Sultan, Cemşîd ü Hurşîd, Ankara, 1997.
• Mermer, Ahmet, “Azerî İbrahim Çelebi ve Nakş-ı Hayâl’i”, MÜFEF Türklük Araştırma- ları Dergisi Amil Çelebioğlu Armağanı, Yıl: 1991-1992, 1993, sy. 7, s. 473-500.
• Mîr Ali Şîr Nevâyî, Hamse, Hîve, 1295.
• Mîr Ali Şîr Nevâyî, Hamse, Taşkent, 1321.
• Müstakim-zâde Süleyman Sa‘deddin, Mecelletü’n-Nisâb, Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi No: 628.
• Müstakimzâde Süleyman Sa‘deddin, “Hamse”, Istılâhâtu’ş-Şi‘riyye, Süleymaniye Kü- tüphanesi, Pertev Paşa No: 625/18.
• Nergisî, Hamse-i Nergisî, İstanbul: Tatyos Divitciyan Matbaası, 1285 (Bulak, 1255).
• Nizâmî, Genceli, Husrev ve Şirin, çev. Sabri Sevsevil, İstanbul, 1955.
• Nizâmî, Hikaye-i Heft-peyker, çev, Emin Yümnî, İstanbul, 1289.
• Nizâmî, Leylâ vü Mecnûn, (Nesir diliyle çev.: Ali Nihat Tarlan), İstanbul, 1943.
• Nizâmî, Külliyât-ı Hamse, Emir Kebîr (neşr.), Tahran, 1962.
• Nizâmî, Hamse, Şiraz, 1313.
• Nizâmî, Hamse, Bombay, 1304.
• Nizâmî, Mahzen-i Esrâr, çev. M. Nuri Gencosman, Ankara, 1964.
• Okay, Orhan ve Hüseyin Ayan (haz.), Şeyh Gâlib, Hüsn ü Aşk, İstanbul, 1992.
• Okuyucu, Cihan, Hilmî-Bahrü’l-Kemâl, Kayseri, 1995.
• Özcan, Abdulkadir (haz.), Şeyhî Mehmed Efendi, Vakâyi‘u’l-Fuzalâ, c. I, İstanbul, 1989.
• Özyıldırım, Ali Emre, Hamdullah Hamdî ve Dîvânı, Ankara, 1999.
• Pala, İskender, “Hamse”, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, 13. bs., İstanbul: KapıYa- yınları, 2004, s. 188-190.
• Râmiz, Âdâb-ı Zurafâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi No: 3873.
• Rızâzâde Şafak, Tarih-i Edebiyat-ı İran, Tahran, 1321.
• Safâyî Tezkiresi, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi No: 2549.
• Sâlim Tezkiresi, İstanbul, 1315.
• Savi, Saime İnal, “Fars Edebiyatında Hamseler”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fa- kültesi Araştırma Dergisi, 1986, sy. 14, s. 37-45.
• Smith, G. M., Yusuf-ı Meddah, Varka ve Gülşah, A Fourteenth Century Anatolian Mes- nevi, Edited with Translation, Glossary and Introoduction, Leiden, 1976.
• “Subhîzâde Feyzî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1995, c. XII, s. 525.
• Süleyman Fehîm, Sefînetü’ş-Şu‘arâ, İstanbul, 1259.
• Tansel, Fevziye Abdullah, “Nizâmî-Şeyhî Hüsrev ü Şîrîn Mukayesesi”, İÜEF Tarih Der- gisi, 1950, c. I, sy. 2, s. 263-282.
• Tarlan, Ali Nihat, İran Edebiyatı, İstanbul, 1944.
• Tarlan, Ali Nihat, “İslam Edebiyatında Leylâ vü Mecnun Mesnevisi”, Doktora Tezi, İs- tanbul Üniversitesi, 1922.
• Tezcan, Nuran, “Bursalı Lâmi‘î Çelebi”, Türkoloji Dergisi, c. VIII, Ankara, 1979.
• Tezkire-i Latîfî, İstanbul, 1314.
• Tezkire-i Sehî, İstanbul, 1325.
• Timurtaş, F. Kadri, “Hüsrev ü Şîrîn ve Ferhâd u Şîrîn Yazan Şairlerimiz” (Agah Sırrı Le- vend’in notuyla beraber), Türk Dili, 1952, c. I, sy. 10, s. 567-573.
• Timurtaş, F. Kadri, “İran Edebiyatında Husrev ü Şîrîn ve Ferhâd u Şîrîn Yazan Şairler”, Şarkiyat Mecmuası, 1961, c. IV, s. 73-86.
• Timurtaş, F. Kadri, Şeyhî ve Hüsrev ü Şîrîn’i, İstanbul, 1980.
• Timurtaş, F. Kadri, “Şeyhî ve Nizâmî’nin Hüsrev ü Şirinlerinin Konu Bakımından Mu- kayesesi”, TDED, 1960, c. X, s. 25-34.
• Timurtaş, F. Kadri, “Türk Edebiyatında Husrev ü Şîrîn ve Ferhâd u Şîrîn Yazan Şairler”, İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1969, c. IX, s. 69-95.
• Timurtaş, F. Kadri, “Türk Edebiyatında Hüsrev ü Şirin ve Ferhâd u Şirin Hikayesi”, TDED, 1959, c. XI, s. 65-88.
• Togan, A. Zeki Velidi, “Ali Şir”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: MEB Yay., 1941, c. I, s. 349-357.
• Tolasa, Harun, “XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı Anadolu Sahası Mesnevileri”, Ege Üniversi- tesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1982, c. I, s. 1-13.
• Tuman, Nail, İstanbul, Kütüphaneleri Türkçe Hamseler Kataloğu, İstanbul, 1961.
• Ünver, İsmail, “Ahmed-i Rıdvân, Hayatı, Eserleri ve Edebî Şahsiyeti”, Doçentlik Tezi, Ankara Üniversitesi, 1982.
• Ünver, İsmail, Ahmedî ve İskender-nâmesi, İnceleme Tıpkıbasım, Ankara, 1983.
• Ünver, İsmail, “Mesnevi”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), 1986, sy. 415-416-417, s. 430-563.
• Ünver, İsmail, “Türk Edebiyatında Manzum İskendernâmeler”, Doktora Tezi, AÜ DTCF, 1975.
• Vahîd-i Destgirdî, Gencîne-i Nizâmî, Tahran, 1310.
• Yûsuf-ı Meddâh, Varka ve Gülşah, Grace Martin Smith (neşr.), Leiden, 1976.
• Yüksel, Sedit, Mehmed: Işknâme, Ankara, 1965.
• Zebîhullah Safâ, Tarih-i Edebiyat Der İran, c. I, Tahran, 1347.
• “Hamse” in the Turkish Literature Mehmet ARSLAN