Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Eski Türk Edebiyatı Öğretimi

Yıl 2007, Sayı: 10, 513 - 542, 01.09.2007

Celile Eren Argıt

Öz

Eski Türk Edebiyatı öğretiminin zaman içindeki gelişimini incelemeye çalıştık. Öncelikle Tanzimat?tan evvelki dönemde okullarda geçerli olan edebiyat ders programını ve ders kitaplarını ana hatları ile vermeye çalıştık. Daha sonra eğitim sistemimiz için bir dönüm noktası olan Tanzimat ile Cumhuriyet arasındaki dönemde (1839-1923) Eski Türk Edebiyatı eğitimi ve öğretiminin nasıl yapıldığını, nasıl geliştiğini tespit etmek istedik. Bu dönemde açılan rüşdiye, idâdî-sultânî, öğretmen okulu, yüksek okulların ders programlarını seviyelerine göre sınıflandırıp kendi içlerinde kronolojik şekilde düzenledik. Sonra, sırasıyla ortaöğretim ve yüksek öğretimde okutulan edebiyat kitaplarından Eski Türk Edebiyatı ile ilgili kısımlar hakkında bilgi vermeye çalıştık. Rüşdiye, idâdî-sultânî, yüksek okul bölümlerinin sonunda Eski Türk Edebiyatı öğretiminin genel programını özetledik. Makalenin sonunda da Eski Türk Edebiyatı öğretimi ile ilgili kaynakça ile birlikte ders programlarının bibliyografyasını verdik.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Edebiyatı, Rüşdiye, İdadi, Sultânî, Müfredat.

The Education of Old Turkish Literature From Tanzimat to the Republican Period

Öz

In this study we aimed at examining the instruction of Old Turkish Literature and its development through the era. First we tried to give general idea of the course curricula and course books that were used in the schools before the Tanzimat period. Afterwards, we want to determine how an Old Turkish Literature was instructed, how it was developed between Tanzimat, a milestone of our education system, and Republican period (1839-1923). We classified the curricula of rüfldiye, idâdî-sultânî and institutions of higher education according to their grades and arranged them chronologically. Then, we tried to give information about Old Turkish Literature parts of course books that were used in the secondary and higher education. We summarized the general curriculum of Old Turkish Literature at the end of that sections. Finally, we gave a bibliography containing studies of instruction and the curricula of Old Turkish Literature.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish Literature, Rüşdiye, İdadi, Sultani, Curriculum.

Kaynakça

• Akkutay, Ülker, Enderun Mektebi, Gazi Üniversitesi, 1984.
• Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi (Bafllangıçtan 1997’ye), İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Atay, Hüseyin, “Fatih, Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcazetnâmeler”, Vakıflar Dergisi, 1991, c. XII, s. 171-235.
• Aytaç, Kemal, “Osmanlı İmparatorluğunun Okul Kurulufl Sistemi”, Milli Kültür, 1981, c. III, sy. 1, s. 9-13.
• Baltacı, Cahit, XV-XVI Asırlar Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976.
• Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ya- yınları, 1984.
• Bilgegil, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat), İstanbul: Enderun Kitapevi, 1989.
• Cazim, Belâgat, İstanbul, 1304.
• Çeltik, Halil, Ömer Ferit Kam ve Asar-ı Edebiyye Tetkikatı, Ankara: Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, 1998.
• Çetin, Nurullah, “Tanzimattan Fuat Köprülü’ye Kadar Bizde Edebiyat Tarihçiliği”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988.
• Chambers, Richard L., “The Education of a Nineteenth-Century Ottoman Alim, Ah- met Cevdet Pafla”, International Journal of Middle East Studies, Ocak 1973, c. IV, s. 440-464.
• Darüflflafaka: Türkiye’de İlk Halk Mektebi, İstanbul, 1927.
• Dersaadet salnâmesi, 1290, 1291, 1292, 1293.
• Dilâçar, Agop, “Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi”, Türk Dili Arafltırmaları Yıllığı, Belleten, 1971, sy. 338, s. 83-145.
• Doğan, Nuri, Ders Kitapları ve Sosyalleflme (1876-1918), İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994.
• Edebiyat Terimleri Istılâhât-ı Edebiyye Muallim Naci, Yekta Saraç (haz.), İstanbul: Ri- sale Yay., 1996.
• Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, 3 cilt, İstanbul, 1939-1941.
• Ergün, Mustafa ve Duman Tayip, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Askeri Okullarının Ders Prog- ramları ve Ders Kitapları”, Yeni Türkiye, Eğitim Özel Sayısı, 1996, c. II/VII.
• Ertan, Veli, “Tarihte Darülhilafe Medreseleri ve İhtisas fiubeleri”, İslam Medeniyeti, 1982, c. V, sy. 4.
• Ertuğrul, Halit, Azınlık ve Yabancı Okulları Türk Toplumunda Etkisi, Nesil Yayınları, 1998.
• Ferrard, Christopher, “The Belâgat-ı Osmaniye of Ahmet Cevdet Pafla and Its Critics”, Osmanlı Arafltırmaları, 1988, c. VII-VIII, s. 309-346.
• Ferrard, Christopher, “The Development of an Ottoman Rhetoric up to 1882 Part I The Medrese Tradition”, Osmanlı Arafltırmaları, 1982, c. III.
• Ferrard, Christopher, “Recaizade Mahmud Ekrem’s Talim-i Edebiyat and Its Contri- butions to Ottoman Literary Criticism: Part I”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1986, c. XXIV-XXV, s. 215-233.
• Ferrard, Christopher, “Recaizade Mahmud Ekrem’s Talim-i Edebiyat and Its Contri- butions to Ottoman Literary Criticism: Part II”, Osmanlı Arafltırmaları, 1986, c. VI, s. 139-161.
• Fortuna, Benjamin C., Imperial Classroom, Islam, The State, and Education in The La- te Ottoman Empire, Oxford University Press, 2002.
• İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim: Riyazi İlimler, c. I, İstanbul, 1997.
• Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuflu ve Geliflimi (1723-1923), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Kodaman, Bayram, Abdülhâmid Devri Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Köprülüzâde Mehmet Fuat, “Anadolu’da Türk Dil ve Edebiyatının Tekâmülüne Umu- mî Bir Bakıfl”, Yeni Türk Dili Mecmuası, XIII. asır, c. I, sy. 4, s.277-292; XV. asır, c. I, sy. 5, s.375-394; XVI. asır, c. I, sy. 7, s. 535-553, İstanbul, fiubat 1933.
• Kütükoğlu, Mübahat S., XX. Asra Eriflen İstanbul Medreseleri, Ankara: Türk Tarih Ku- rumu Yay., 2000.
• Levent, Agah Sırrı, “Fatih Devrinde Türk Dili ve Edebiyatı”, Türk Dili, c. II, sy. 20, 1953, s. 495-505.
• Mahmut Cevat İbnüflfleyh Nâfi, Maârif-i Umumiyye Nezareti Tarihçe-i Teflkilât ve İc- raatı, c. I, İstanbul, 1337.
• Öztürk, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetifltirme Politikası, Ankara: Türk Tarih Kuru- mu Yayınları, 1996.
• Öztürk, Faruk, “1908-1928 Yılları Arası Orta Öğretim (İdadi ve Sultani) Müfredat Prog- ramlarının Muhteva ve Amaç Bakımından Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 1993.
• Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Saraç, Yekta, Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, Bilimevi, 2001.
• Somel, Selçuk Akflin, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839-1908, Islamization, Autocracy and Discipline, Leiden, Boston, Köln: Brill, 2001.
• Tahirülmevlevi, Edebiyat Lugatı, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1973.
• Topçuoğlu, Hayriye, “Cumhuriyet Öncesinde Yazılmıfl Ders Kitaplarında Dil ve Ede- biyat Öğretimine İliflkin Görüfller ve Uygulamalar”, Türklük Bilimi Arafltır- maları, Türkçenin Öğretimi Özel Sayısı, 2003, sy. 13, s.373-406.
• Toplum Hayatı, “Abdülaziz Bey Osmanlı Âdet, Merasim ve Tâbirleri”, Duygu Arısan Günay (haz.), Kâzım Arısan, 1995, c. I, s.79-81.
• Uğurcan, Sema, “Ali Cânip ve Edebiyat Eğitimi”, M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 1989, sy. 1, s.145-158.
• Ünver, Süheyl, “Orta Zamanda Türkçe Takrir Üzerine Kısa Bir Mülâhaza”, Tedavi Se- ririyatı ve Laboratuvar Dergisi, 1937, c. VII, sy. 27, s.142-146.
• Uzunçarflılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teflkilâtı, Ankara: Türk Tarih Ku- rumu Yayınları, 1965.
• Vahapoğlu, M. Hidayet, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, İstan- bul: Boğaziçi Yay., 1992.
• Yetifl, Kâzım, “Edebiyat Nazariyesi Sâhasında Batıya Açılan İlk Kitap: Mebâniü’l-İnfla”, Mehmet Kaplan’a Armağan, İstanbul: Dergah Yayınları, 1984.
• Yetifl, Kâzım, “Abdurrahman Süreyya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• Yetifl, Kâzım, “Belâgat (Türk Edebiyatı)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• Yetifl, Kâzım, “Belâgat, Rhétorique ve Edebiyat Nazariyesi Sahasında Türkçe Neflredil- mifl Kitapların Açıklamalı Bibliyografyası”, Türk Dili Arafltırmaları Yıllığı- Belleten, 1987, 1992.
• Yetifl, Kâzım, “Halit Ziya Uflaklıgil’in Bilinmeyen Bir Eseri”, İstanbul Üniversitesi Ede- biyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1994-1997, c. XXVII, s. 311-392; 1998, c. XXVIII, s. 595-638.
• Yetifl, Kâzım, Mehmet Akif’in Sanat-Edebiyat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1992.
• Yetifl, Kâzım, Tâlim-i Edebiyat’ın Retorik ve Edebiyat Nazariyâtı Sâhasında Getirdiği Yenilikler, Ankara: Ankara Kültür Merkezi Baflkanlığı, 1996.
• Yetifl, Kâzım, “Tanzimat Sonrasında Kullanılan Bazı Yeni Edebî Istılahlar”, Türk Dün- yası Arafltırmaları, fiubat 1985, s. 197-202.
• Yıldırım, Ali, Türk Üniversite Tarihi, Ankara: Öteki Yayınevi, 1998. Ders Programları
• , 5, 4, 3 Dershaneli Mekâtib-i İbtidaiyye Ders Müfredatı, 1332 (1916).
• Beykoz İttihad ve Teâvün Cemiyeti Namına 1,5 sene Mukaddem Tesis Olunan Mekte- bin Ders Programı.
• Cemiyet-i Tedrisiyye-i İslâmiyye Salnâmesi, 1332 (1916).
• Dârü’l-hilâfe Medreseleri Ders Cetvelleri ve Müfredat Programı (TBMM Hükümeti).
• Dârü’l-hilâfeti’l-âliyye Medresesi 3. Sınıfa Mahsus Türkçe Kıraat Dersleri, 1334 (1918) eksik.
• Dârü’l-hilâfeti’l-âliyye Medresesi İhzarî, Kısm-ı Evvel, Tâlî, Âlî Ders Cetvelleri ve Müf- redat Programı, 1332-1333, 1335 (1919).
• Dârü’l-hilâfeti’l-âliyye Medresesi Medresetü’l-Kuzat Nizâmnâmesi, Ders Programları ile Müderrisîn Kadrosu ve Medâris Kanunı ve Nizâmnâmesi, 1338-1340 (1922-1924).
• Dârü’l-hilâfeti’l-âliyye Medresesi, 1330-1333 (1914-1917).
• Dârülfünun Dersleri, 1325 (1909).
• Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Talebe Rehberleri, 1334-1335, 1335-1336, 1337-1338, 1918-1919, 1919-1920, 1921-1922.
• Dârülfünun-ı Osmanî, 1920.
• Dârülmuallimat Programı (ibtidaî), 1330 (1914).
• Dârülmuallimîn İbtidaî Ders Programı, 1329 (1913).
• Dârülmuallimîn İbtidaî Ders Programı, 1330, 1331 (1914, 1915).
• Dârülmuallimîn İbtidaîlere Mahsus Müfredat Programı, 1330 (1914).
• Dârülmuallimîn Programı, 1312 (1894).
• Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimat-ı İbtidaiyye Talimatnâmesi, 1332 (1916).
• Ders Nâzırı Mustafa Âsım Efendi, Abdi Bey, Leylî ve Neharî Hadika-i Meflveret Mekte- bi, 1325 (1909).
• Dersaadet Kız Sanayi Mektepleri Sunuf-ı İbtidaiyye, 1329 (1913).
• Dersaadet Kız Sanayi Mektepleri Sunuf-ı Tâliyye, 1330 (1914).
• Dersaadet Mekâtib-i Rüfldiyyesinin İdare-i Dahiliyyesine Mahsus Talimat, Program, Ders, Kitap Cetveli, 1317 (1899).
• Giridî Ahmet Kâmi, Medrese-i fiarkiyye, 1900.
• İlmiye Salnâmesi, 1334 (1918).
• İstanbul Dârülfünun Talimatı, 1329 (1913).
• Karesi İdadî Sultanî Lisesi Salnâmesi, 1339-1340 (1923-1924).
• Leylî ve Neharî Bakırköy İnas İttihad-ı Osmanî Mektebi Talimat-ı Dahiliyye ve Tedri- sat-ı Müfredat Programı - 1328, 1331 (1915).
• Leylî ve Neharî Zükur ve İnas Afliyan Mektepleri İbtidaî, Tâlî, Âlî, 1336 (1920).
• M. fierif, Rehber-i Tedris (1. kısım), 1327 (1911).
• Maarif Nezareti Salnâmeleri, 1316, 1317, 1318, 1319, 1321 (1898, 1899, 1900, 1901, 1903).
• Mahalle Mekâtibinde ve Asâkir-i fiahanede Bulunan Kesâna Nâfi ve Hale Mutabık ve Muvâfık Okutturulacak Dersler, 1289 (1872).
• Mahmud Cevad İbnüflfleyh Nâfi, Maarif-i Umumiyye Nezareti Tarihçe-i Teflkilât ve İc- raatı, 1338 (1922).
• Medârisde Fünun-ı Mütedavilenin Suret-i Tâlim ve Tedrisiyle Dershanelerinin Sureti İdaresi Hakkında Tasdik-i Âliyye İktiran Etmek Üzere Bulunan Talimatnâme Sureti ve 4 Senelik Teflkilât-ı Dersiyyeye Mahsus Tedrisat-ı Müfredat Progra- mı, 1330 (1914).
• Mehmet Esat, Mirat-ı Mekteb-i Harbiye, 1310 (1892).
• Mehmet Esat, Mirat-ı Mühendishâne-i Berr-i Hümâyûn, 1312 (1894).
• Mekâtib-i Âliyye-i Fenniyye Yani Dârülfünun-ı Sultanînin Nizamnâme-i Dahilîsiyle Dürus Cetveli, 1293 (1876).
• Mekâtib-i İbtidaiyye Ders Müfredatı (bir ve iki dershane ve muallimli mekteplere mahsus), 1329 (1913).
• Mekâtib-i İbtidaiyye Ders Müfredatı 6, 5, 4, 3 Dershane ve Muallimli Mekteplere Mah- sus, 1329 (1913).
• Mekâtib-i İdadide Tedris Olunan Ulûm ve Fünunun Müfredat Programı, (5 ve 7 sene- lik) 1327 (1911).
• Mekâtib-i İdadiyyede Tedris Olunan Ulûm ve Fünunun Müfredat Programı, 1325- 1326, 1327 (1911).
• Mekâtib-i Sultaniyye Ders Programı (devre-i ibtidaî, evvelî, sânî),1331 (1915).
• Mekâtib-i Sultaniyye Ders Programı, 1327 (1911).
• Mekâtib-i Sultaniyye Ders Programı, 1338 (1922).
• Mekâtib-i Sultaniyye Müfredat Programı (devre-i evvel ve sânî), 1338 (1922).
• Mekâtib-i Sultaniyyenin Sunuf-ı İbtidaiyye ve Tâliyyesinin Ders Programları, 1329 (1913).
• Mekteb-i Mülkiye 1339-1340 sene-i dersiyyesi, 1339 (1923).
• Mekteb-i Mülkiye-i fiahane Tarihçesi, 1337 (1921).
• Mekteb-i Sultanî Ders Programı, 1328 (1912).
• Mekteb-i Sultanî Ders Programı, 1327 (1911).
• Muallim Vahyi Ölmez, Zamanî ve Fennî Millî ve Dinî Tedrisata Dair, 1333 (1917).
• Robert Kolej Lisân-ı Osmanî Tedrisatına Mahsus Program, 1326 (1910).
• Salih Zeki, Dârülfünun ve fiüubâtının Dürus-ı Âliyyesi, 1326 (1910).
• Selânik Vilâyeti 1. Muallimler Kongresi Mecmuası, 1328 (1912).
• fievketî, Medâris-i İslâmiyye Islahat Programı, 1329 (1913).
• Telif ve Tercüme Nizamnâmesi ve Mekâtib-i Sıbyan İçin Masabıkta Vaz Olunan Kitap- ların Beyannâmeleri, 1287 (1870).
• Ticarî, Sınaî, Zıraî, Umumî fiubeleri Hâvi İdadilere Mahsus Müfredat, 1332 (1916).
• Vilâyat-ı fiahanede Bulunan Leylî ve Neharî Mekâtib-i İdadiyyeye Mahsus Ders Prog- ramları, 1310 (1892).