Pozitivizmin Türkiye'ye Girişi ve Türk Sosyolojisine Etkisi

Yıl 2008, Sayı: 11, 41 - 60, 01.05.2008

Enes Kabakcı

Öz

Bu makale, pozitivizmin Türkiye'ye girişini ve Türk sosyolojisine etkilerini incelemeyi amaçlamaktadır. Söz konusu giriş ve etkinin niteliği, Osmanlı-Türk modernleşmesinin özellikleriyle yakından ilgilidir. Pozitivizm, XIX. yüzyıl sonlarında, bir kısım Osmanlı seçkini tarafından İmparatorluğu kurtarmak için bir reçete olarak değerlendirilirken, Cumhuriyet ideologları tarafından da ulus-devletin inşası sürecinde, sosyo-politik bir analiz aracı ve topluma şekil verecek bir ideoloji olarak görülmüştür. Pozitivizm, her iki dönemde de -olduğu gibi- ithal edilmemiş, yeniden yorumlanarak yerel şartlara uyumlu bir düşünce sistemi haline getirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Batılılaşma, Pozitivizm, Auguste Comte, Pierre Laffitte, Ahmed Rıza, Ziya Gökalp

Introduction to Turkey of Positivism and

Öz

This paper seeks to contribute to understanding the conditions in which positivist idea was introduced in Turkey and focusing particularly on the influence of positivism on the Turkish sociology. These importation conditions and influences are closely related to the Ottoman-Turkish modenization process. At the end of the nineteenth century, positivism was considered by the Ottoman elites as a remedy to save the Empire while it was seen during the construction of the nation state by Republican ideologues as a analysis tool and ideology to shaping society. During these two periods, Auguste Comte's thought has not been imported as such but reinterpreted to be adapted to local conditions.

Anahtar Kelimeler

Westernization, Positivism, Auguste Comte, Pierre Laffitte, Ahmed Rıza, Ziya Gökalp

Kaynakça

• Alkan, Mehmet Ö. (haz.), Cumhuriyet’e Devreden Düflünce Mirası. Tanzimat ve Mefl- rutiyet’in Birikimi, (Modern Türkiye’de Siyasi Düflünce, c. I), İstanbul: İletiflim Yay., 2001.
• Arkoun, Mohammed, “İslâmi Bir Bakıfl Açısı İçinde Pozitivizm ve Gelenek: Kemalizm Olayı”, Cogito, Yaz 1994, sy. 1.
• Aron, Raymond, Sosyolojik Düflüncenin Evreleri, Ankara: Türkiye İfl Bankası, 1986.
• Berkes, Niyazi (der.), Turkish Nationalism and Western Civilization. Selected Essays of Ziya Gökalp, Londra: George Allen and Unwin, 1959.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdafllaflma, Ahmet Kuyafl (haz.), İstanbul: Yapı Kredi Ya- yınları, 2003.
• Beysanoğlu, fievket, Ziya Gökalp’in İlk Yazı Hayatı 1894-1904, İstanbul: Diyarbakır Tanıtma Derneği, 1956.
• Binark, İsmet ve Nejat Sefercioğlu, Ziya Gökalp Bibliyografyası, Ankara: Türk Kültürü Arafltırma Enstitüsü, 1971.
• Bozarslan, Hamit, “Les courants de pensée dans l’Empire ottoman (1908-1918)”, Doktora Tezi, Paris: EHESS, 1992.
• Bruhl, L. Lévey, Auguste Comte Felsefesi ve Sosyolojisi, çev. Z. F. Fındıkoğlu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, 1970.
• Dieulafoy, “L’islamisme et la science”, Revue de la Philosophie positive, Temmuz- Ağustos 1883, c. XXXI, sy. 1.
• Ergun, Doğan, “Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Sosyoloji ve Geliflmesi”, Cumhu- riyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletiflim, 1983, c. VIII, s. 2160- 2163.
• Eriflçi, Lütfi, “Türkiye’de Sosyolojinin Tarihçesi ve Bibliyografyası”, Sosyoloji Dergisi, 1942, sy. 1, s. 158-169.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri, “Türkiye’de Pozitivizmin Tarihçesi”, Ülkü, Temmuz 1940, c. XV, sy. 89.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri, Auguste Comte ve Ahmet Rıza, İstanbul: Türkiye Harsî ve İçtimaî Arafltırmalar Derneği, Fakülteler Matbaası, 1962.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri, Stuart Mill ve Türkiye’deki Tesirleri, İstanbul: Türkiye Harsî ve İç- timaî Arafltırmalar Derneği, 1963.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri, Ziya Gökalp İçin Yazdıklarım ve Söylediklerim, İstanbul: Türkiye Muallimler Birliği, 1955.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri, Ziya Gökalp. Sa vie et sa Sociologie. Essai sur l’influence de la so- ciologie française en Turquie, Nancy: Berger-Levrault, 1935.
• Georgeon, François, “Un positiviste en Orient au XIXesiècle: Charles Mismer, la Tur- quie et l’islam”, Des Ottomans aux Turcs. Naissance d’une nation, François Georgeon (haz.), İstanbul: Isis, 1995.
• Gökalp, Ziya, Felsefe Dersleri, Ali Utku ve Erdoğan Erbay (haz.), Konya: Çizgi Kitabevi, 2006.
• Gökalp, Ziya, Makaleler I: Diyarbekir, Peyman, Volkan Gazetelerindeki Yazılar, fievket Beysanoğlu (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1976.
• Gökalp, Ziya, Makaleler II, Süleyman Hayri Bolay (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1982.
• Gökalp, Ziya, Makaleler III: Milli Tetebbular Mecmuasındaki Makaleler, M. Orhan Du- rusoy (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1977.
• Gökalp, Ziya, Makaleler IV, Ferit Ragıp Tuncor (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1977.
• Gökalp, Ziya, Makaleler V, Rıza Kardafl (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981.
• Gökalp, Ziya, Makaleler VII, Ferit Ragıp Tuncor (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981.
• Gökalp, Ziya, Makaleler VII: Küçük Mecmua’daki Yazılar, M. Abdülhaluk Çay (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1982.
• Gökalp, Ziya, Makaleler VIII, Ferit Ragıp Tuncor (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981.
• Gökalp, Ziya, Makaleler IX: Yeni Gün, Yeni Türkiye, Cumhuriyet Gazetelerindeki Yazı- lar, fievket Beysanoğlu (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1980.
• Hanioğlu, M. fiükrü, Bir Siyasal Düflünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neflriyat, 1981.
• Hanioğlu, M. fiükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), c. I, İstanbul: İletiflim Yay., 1985.
• Heyd Uriel, Ziya Gökalp. Türk Milliyetçiliğinin Temelleri, çev. Cemil Meriç, İstanbul: Sebil Yayınları, 1980.
• İlyasoğlu, Aynur, “Türkiye’de Sosyolojinin Geliflmesi ve Sosyoloji Arafltırmaları”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletiflim Yay., 1983, c. VIII, s. 2164-2174.
• Kaynar, Erdal, “Ahmed Rıza. Histoire d’un jeune turc à Paris (1889-1908)”, Yüksek Li- sans Tezi, Paris: EHESS, 2005.
• Kocabafloğlu Uygur (haz.), Modernleflme ve Batıcılık, c. III, Modern Türkiye’de Siyasi Düflünce, İstanbul: İletiflim Yay., 2004.
• Kongar, Emre, Türk Toplum Bilimcileri, 2 cilt, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982, 1988.
• Köker, Levent, İki Farklı Siyaset. Bilgi Teorisi-Siyaset Bilimi İliflkileri Açısından Poziti- vizm ve Elefltirel Teori, İstanbul: Ayrıntı, 1990.
• Laffitte, Pierre, “Considérations sur la question islamique et sur la politique de la France à cet égard”, Revue occidentale, 1881, 4. sene, sy. 5.
• Laffitte, Pierre, Les grands types de l’Humanité. Appréciation systématique des princi- paux agents de l’évolution humaine, 2. baskı, Paris: Société positiviste, 1932.
• Mardin, fierif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, Ankara: Türkiye İfl Bankası Kül- tür Yayınları, 1964.
• Renan, Ernest, “L’islamisme et la science”, Journal des Débats, 30 Mart 1883.
• Rıza, Ahmed, La faillite morale de la politique occidentale en Orient, Paris: Picart, 1922 [Batının Doğu Politikasının Ahlâken İflâsı, çev. Ziyad Ebüzziya, İstanbul: Üç- dal Neflriyat, 1982).
• Rıza, Ahmed, Meclis-i Mebusan ve Ayân Reisi Ahmed Rıza Bey’in Anıları, İstanbul: Ar- ba Yay., 1988.
• Rıza, Ahmed, Vazîfe ve Mesûliyyet, 3 cilt, (Mukaddime, Padiflah, fiehzadeler, Kahire, 1320; Asker, Kahire, 1323; Kadın, Paris, ts.).
• fiapolyo, Enver Benhan, Ziya Gökalp İttihadı Terakki ve Meflrutiyet Tarihi, İstanbul: İnkılap ve Aka Yay., 1974.
• Tanyu, Hikmet, Ziya Gökalp’in Kronolojisi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1981.
• Temo, İbrahim, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin Teflekkülü ve Hidemati Vataniye ve İn- kılabı Milliye Dair Hatıralarım, İstanbul: Arba Yay., 1987.
• Tezcan, Mahmut, Türk Sosyoloji Bibliyografyası, 1928-1968, Ankara: Ankara Üniversi- tesi Eğitim Fakültesi Yay., 1969.
• Tütengil, Cavit Orhan, Ziya Gökalp Üzerine Notlar, İstanbul: Varlık Yay., 1964.
• Tütengil, Cavit Orhan, Ziya Gökalp Hakkında Bir bibliyografya Denemesi, İstanbul: İs- tanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İçtimaiyat Enstitüsü, 1949.
• Ülken, Hilmi Ziya, Ziya Gökalp, İstanbul: Kanaat Yay., ts.